۲۰۱۹-۰۹-۲۵

یکصد و دومین جلسه گروه علمی فلسفه دین با موضوع “تعارض علم و دین در زمینه برخورد شهابها با جنها“ با ارائه “حجت الاسلام دکتر جواد گلی“ و با حضور اعضاء محترم گروه سه شنبه ۲ مهر ۹۸ ساعت ۱۹:۳۰ در مجمع عالی حکمت اسلامی برگزار شد.

خلاصه مباحث مطرح شده بدین شرح می باشد:

طرح شبهه

دکتر سروش بر تعارض برخی آیات قرآن با علم تأکید می‌ورزد. به عنوان نمونه، به بیانات قرآن دربارۀ طرد شیاطین جنی توسط شهاب‌های آسمانی اشاره می‌کند و این مدعیات قرآن را با علم بشری در تضاد معرفی می‌کند و در این زمینه چنین می‌نویسد:

اما ناسازگاری‌های ظواهر قرآن با علم بشری… مگر غیر از این است که همه کسانی که دست به تاویل برده‌اند به ناسازگاری‌های پاره‌ای از ظواهر قرآن با علوم بشری اذعان داشته‌اند؟ …مرحوم علامه سید محمد حسین طباطبایی در تفسیر المیزان با صراحت و صداقت علمی تمام، در تفسیر استراق سمع شیاطین و رانده شدنشان با شهاب‌های آسمانی (سوره صافات آیات ۱۰-۱) می‌گوید تفاسیر همه مفسران پیشین که مبتنی بر علم هیات قدیم و ظواهر آیات و روایات بوده باطل است و امروزه بطلان آنها عینی و یقینی شده است و لذا باید معنی تازه‌ای برای آن آیات جست … و می‌گوید شاید اینها از قبیل مثال‌هایی است که خدا می‌زند و غرض از آسمان، عالم ملکوت است که مسکن ملائکه است و مراد از شهاب، نور ملکوت است که شیاطین را دفع می کند و یا شاید مراد آن است که شیاطین بر حقایق حمله می برند تا آن را واژگونه کنند و ملائکه با شهاب حقیقت بر آنها می‌تازند تا اباطیلشان را باطل کنند. … (گویا مرحوم طباطبایی فراموش کرده است که تیرها از همین آسمان دنیا بسوی شیاطین پرتاب می‌شوند نه از ملکوت: و لقد زینا السماء الدنیا بمصابیح و جعلناها رجوما للشیاطین …)^[۱]

پاسخ شبهه

در این مجال، سؤال مهم این است که مقصود از آسمان که جنیان در آن کمین می‌کردند، تا استراق سمع کنند، چیست؟ کلید پاسخ به این سؤال در گرو این است که مشخص گردد فرشتگانی که اخبار غیبی را برای دیگر فرشتگان بیان می‌کنند (که شیاطین جنی می‌خواهند آن اخبار را استراق سمع کنند) در آسمان دنیا سکونت دارند یا در ملکوت آسمان دنیا. برای روشن شدن این مسأله توجه به مقدمات ذیل ضروری است:

الف. تقسیم عالَم به عالَم ملک و ملکوت

در اصطلاح دینی، جهان هستی در یک تقسیم کلی به عالم دنیا و «عالم ملکوت»^[۲] تقسیم می‌شود. آیات قرآن بیان کرده است که هر چیزی ملکوتی دارد:

«أَ وَ لَمْ یَنْظُرُوا فِی مَلَکُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَیْ‏ءٍ»^[۳]« چرا در ملکوت آسمانها و زمین و هر چه را خدا آفریده نمى‏نگرند؟»

بنابراین، آسمان دنیا نیز ملکوتی دارد که آسمان مادی دنیا، ظاهر آن و ملکوتش باطن آن است مانند انسان که هم جنبه مادی دارد و هم جنبه ملکوتی و هر دو جنبه، مراتب هستی یک وجود هستند. آسمان مادی دنیا و ملکوت آن نیز مراتب وجود یک موجود به نام آسمان دنیا هستند.

ب. عالم ملکوت، جایگاه فرشتگان

طبق آیات قرآن، جایگاه فرشتگان در آسمان است.( لَنَزَّلْنا عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ مَلَکاً رَسُولًا)^[۴] (وَ کَم مِّن مَّلَکٍ فِی السَّمَاوَاتِ)^[۵]

اما این آسمان نمی‌تواند آسمان مادی باشد؛ زیرا آسمانی که مسکن فرشتگان است قبلاً محل سکونت ابلیس(که طبق آیات قرآن از جن است) نیز بوده است و در این مکان بود که همراه با فرشتگان مأمور به سجده در برابر خلیفه الهی(حضرت آدم) شد. اما ابلیس به دلیل تکبر از آنجا رانده شد و هبوط کرد؛ زیرا چنین آسمانی جای متکبران نیست؛(قالَ فَاهْبِطْ مِنْها فَما یَکُونُ لَکَ أَنْ تَتَکَبَّرَ فِیها فَاخْرُجْ إِنَّکَ مِنَ الصَّاغِرِینَ)^[۶] اما آسمان مادی چنین خصوصیتی ندارد. بنابراین محل سکونت فرشتگان در عالم ملکوت است.

ج. تدبیر جهان هستی از آسمان(عالم ملکوت) توسط فرشتگان الهی

تدبیر الهی جهان هستی از آسمان(یُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ)^[۷] و توسط فرشتگان تدبیر‌کننده انجام می‌‌شود.(فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً)^[۸]

د. استراق سمع شیاطین به منظور آگاه شدن از تدابیر الهی

 «وَ أَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ یَسْتَمِعِ الْآنَ یَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً»^[۹]

آیه مزبور دلالت دارد که جنیان قبل از بعثت پیامبر اکرم و نزول قرآن، با قرار گرفتن در مواضعی در آسمان در صدد بودند با استراق سمع، سخنان فرشتگان در زمینۀ اخبار غیبی، حوادث آینده و اسرار مخفی را بفهمند؛ اما از زمان نزول قرآن، جن‌هایی که در صدد استراق سمع بودند با محافظان و شهاب‌ها رانده می‌شدند.^[۱۰]

ه. نزول قرآن، علت منع شیاطین از استراق سمع

آیات ذیل دلالت دارد که خداوند متعال رسولانش را از اخبار غیبی (مانند معارف وحیانی) آگاه می‌کند و مراقبانی(فرشتگانی) را مأمور کرده است که مراقبت کنند تا این اخبار غیبی از جانب خدا به پیامبران برسد بدون این که مورد دستبرد شیاطین قرار گیرد.

«عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلى‏ غَیْبِهِ أَحَداً إِلاَّ مَنِ ارْتَضى‏ مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِ»^[۱۱]

«وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّیاطِینُ وَ ما یَنْبَغِی لَهُمْ وَ ما یَسْتَطِیعُونَ إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ»^[۱۲]

و. محافظت از وحی الهی در عالم ملکوت

فرشتگان الهی، وحی قرآنی را بر قلب(باطن) پیامبر اکرم نازل می‌کردند نه بر قلب مادی پیامبر خدا(قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى‏ قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ)^[۱۳] و قوای باطنی پیامبر اکرم وحی را از فرشتگان الهی دریافت می‌کرد. بنابراین، عمل قرائت وحی توسط فرشتگان الهی بر پیامبر اکرم، در جهان و آسمان مادی رخ نمی‌دهد که جنیان با صعود در آسمان مادی و استراق سمع در آن، در صدد باشند از وحی الهی مطلع گردند؛ بلکه عمل قرائت وحی قرآنی توسط فرشتگان بر پیامبر اکرم در عالم باطن(ملکوت) انجام می‌شده است. بنابراین، مأموران حفاظت از وحی و شهاب‌های رصد کننده شیاطین در عالم ملکوت هستند نه در آسمان مادی.

جمع‌بندی: آیات مربوط به استراق سمع شیاطین و رانده شدن آنها توسط شهاب‌ها اشاره دارد که شیاطین جنی می‌خواستند به ملکوت آسمان دنیا که موطن فرشتگان است، نفوذ کنند و با استراق سمع از این فرشتگان، اخبار و معارف غیبی وحیانی را از آنها بشنوند تا بتوانند از آن اخبار سوء استفاده کنند. اما نگهبانان و شهاب‌های آسمانی مانع استراق سمع جنیان شیطانی گردید. با توجه به مقدمات مزبور، مشخص می‌شود که مقصود از این نگهبانان فرشتگان هستند که وجودی ملکوتی دارند و مقصود از این شهاب‌ها نیز شهاب‌هایی ملکوتی هستند که مانع نزدیک شدن شیاطین جنی به عالم ملکوت برای استراق سمع می‌شوند.

اشکال: آیاتی قرآن اشاره دارد که آسمان دنیا به ستارگان زینت داده شده و شهاب‌ها از آسمان دنیا به شیاطین اصابت می‌کند.

«إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِزِینَهٍ الْکَواکِبِ وَ حِفْظاً مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ مارِدٍ لا یَسَّمَّعُونَ إِلَى الْمَلَإِ الْأَعْلى‏ وَ یُقْذَفُونَ مِنْ کُلِّ جانِبٍ دُحُوراً وَ لَهُمْ عَذابٌ واصِبٌ إِلاَّ مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَهَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ»^[۱۴]

پاسخ: در برخی آیات قرآن همانند آیات مورد بحث، در آغاز به یک شی مادی اشاره می‌کند و در ادامه آیه به جنبه ملکوتی آن شی اشاره دارد. «ان الذین یأکلون اموال الیتامی ظلما انما یأکلون فی بطونهم نارا و سیصلون سعیرا»^[۱۵]؛ «و لا یغتب بعضکم بعضا ایحب احدکم ان یأکل لحم اخیه میتاً فکرهتموه»^[۱۶]

در نتیجه اگر چه در آیات مورد اشاره، ابتدا از آسمان دنیا سخن گفته شده است اما در ادامه به ملکوت آسمان دنیا اشاره دارد که توسط فرشتگان و شهاب‌هایی که از ستارگان ملکوتی ساطع می‌شود، محافظت می‌شود تا شیاطین نتوانند از اخبار غیبی آن و تدبیرات الهی که از این موطن جریان می‌یابد آگاه شوند.

[۱] . عبدالکریم سروش، بشر و بشیر، www.Drsoroush.com.

[۲] . «أَ وَ لَمْ یَنْظُرُوا فِی مَلَکُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَیْ‏ءٍ»(اعراف، ۱۸۵)« چرا در ملکوت آسمان‌ها و زمین و هر چه را خدا آفریده، نمى‏نگرند؟»

[۳] . اعراف، ۱۶۵٫

[۴] . اسراء، ۹۵٫

[۵] . نجم، ۲۶٫

[۶] . اعراف، ۱۳٫

[۷] . سجده، ۵٫

[۸] . نازعات، ۵٫

[۹] . جن، ۹٫

[۱۰] . علامه طباطبایی، المیزان، ج۲۰، ص۴۲-۴۳ و ج۱۷، ص۱۲۳٫

[۱۱] . جن، ۲۶-۲۸٫

[۱۲] . شعراء، ۲۱۰-۲۱۲٫

[۱۳] . بقره، ۹۷٫

[۱۴] . صافات، ۶-۱۰٫

[۱۵] . نساء، ۱۰٫

[۱۶] . حجرات، ۱۲٫