نشست علمی «نقش غایت در نظام اخلاق اسلامی»

نشست علمی «نقش غایت در نظام اخلاق اسلامی» با ارائه حجت‌الاسلام علی شیروانی در خانه اخلاق‌پژوهان جوان برگزار شد. حجت‌الاسلام شیروانی در این نشست اظهار کرد: اخلاق با خوب و بد سروکار دارد. وقتی از نقش غایت در نظام اخلاقی سؤال می‌شود، معنایش این خواهد بود که در ارتباط با خوب و بد غایت چه نقشی دارد. اگر بخواهیم بحث را دقیق پیگیری کنیم باید توجه داشته باشیم ساحت‌های مختلفی در این رابطه مطرح است؛ از جمله یک بحث درباره حوزه معناشناسی است، یک بحث درباره حوزه معرفت‌شناسی است، یک بحث هم جنبه وجود‌شناسی دارد.

وی افزود: یک حوزه بحث این است که خوب و بد یعنی چه؟ بعد در این حوزه نقش غایت مطرح شود؛ یعنی غایت برای درک معنا و مفهوم خوب و بد چه نقشی ایفا می‌کند. قسمت دوم بحث این است که در حوزه شناخت خوب و بد، غایت چه نقشی دارد. بحث سوم این است که در هستی و تحقق خوب و بد غایت چه نقشی دارد. این‌ها سه حوزه جداگانه است.

پژوهشگر فلسفه اسلامی ادامه داد: حوزه چهارمی که بیشتر مدنظر ماست و کمتر هم به آن توجه می‌شود، این است که چرا باید کار خوب را انجام بدهیم و کار بد را ترک بدهیم. فرض کنید که معنای خوب و بد مشخص شده و شناخت خوب و بد هم حاصل شده است و تمام اینها روشن شده است و یک نظام اخلاقی روبروی ما هست. حالا سؤال می‌شود چرا باید به این نظام اخلاقی ملتزم شویم و چرا باید اخلاقی زندگی کنیم؟

وی تصریح کرد: این سوال چهارم در دوره مدرن خیلی چالش‌برانگیز شده است. اساس چرا من باید به ارزش‌های اخلاقی پایبند باشم. نقش غایت پاسخ به این چرایی است. توجه داشته باشید که غایت در اینجا به معنای علت غایی است. انگیزه ما برای اخلاقی بودن چه چیزی می‌تواند باشد؟ به خصوص در دوره مدرن. این مسئله به نظام باورهای ما خیلی ارتباط دارد. بالاخره زندگی اخلاقی پر از سختی و فشار است. با این وجود اساسا آیا التزام به اخلاق، امری عقلانی است؟ این در واقع بحث از علت غایی است.

حجت‌الاسلام شیروانی در ادامه یادآور شد: در فضای متفکران مسلمان کسانی هستند که غایت را در هر سه حوزه معناشناسی، معرفت‌شناسی و وجودشناسی وارد کرده‌اند. حالا به حوزه‌های مختلف یک مرور اجمالی می‌کنم. در خصوص معنای حسن و قبح و اینکه خوب یعنی چه و بد یعنی چه، متکلمان ما یک نگاهی دارند، حکمای ما هم یک نگاه دارند و پاسخ این دو با هم متفاوت است. حکما خیلی صریح وقتی می‌خواهند خوب را معنا کنند می‌گویند: خوب چند معنا دارد: یکی به معنای کمال در برابر نقص؛ دیگری ملائمت با طبع، سومی استحقاق مدح و ذم. آیا در این معانی و مفاهیمی که برای خوب و بد مطرح می‌شود، غایت نقش دارد یا خیر. پاسخ این است که خیر، غایت نقشی ندارد.

وی ادامه داد: سؤال بعد این است که آیا خوب و بد واقعاً به معنای استحقاق مدح و ذم است؟ اصلاً استحقاق یعنی چه؟ این سزاوار ستایش بودن یعنی چه؟ یعنی اینکه ستایش کردن شما خوب و حسن است. پس همان معنای حسن در مفهوم سزاوار بودن تکرار می‌شود. بنده فکر می‌کنم خوب از مفاهیمی است که نمی‌توان آن را معنا کرد. در اندیشه متفکران مسلمان ما این مسئله کمتر مورد توجه قرار گرفته است؛ لذا تلاش کردن خوب را به یک چیز دیگری برگردانند. برخی معنای خوب را به زیبایی برمی‌گردانند. نتیجتاً خوب و بد در حوزه مفهوم یک چنین معنا و مفهوم بسطی دارند.