آقامحمدبیدآبادی

آقامحمد بیدآبادی، (درگذشت ۱۱۹۷ یا ۱۱۹۸ق/۱۷۸۳ یا ۱۷۸۴م)، حکیم، عارف، متأله و مدرس قرن دوازدهم هجری قمری است. شهرتش بیشتر بواسطه سلوک عارفانه و همچنین رواج دادن حکمت متعالیه ملاصدرا است.

وی شاگردان فلسفی و عرفانی توانمندی چون ملاعلی نوری، محمد ابراهیم کرباسی، سید حسین قزوینی، میرزاابوالقاسم قمی (میرزای قمی) و مولی مهدی نراقی را تربیت کرد. مزار او در قبرستان تخت فولاد اصفهان مشهور است.

معرفی

آقا محمد بیدآبادی حکیم متأله، مدرّس و مرشد سلوک بود. پدرش مولی محمد رفیع گیلانی از زاهدان و مجتهدان گیلان و مازندران بود که به اصفهان رفت و در محله بیدآباد این شهر ساکن شد. آقامحمد در آنجا به دنیا آمد و شهرتش به سبب اقامت طولانی او در بیدآباد است.^[۱]

اساتید

بیدآبادی در حدیث و علوم نقلی شاگرد محمدتقی الماسی (درگذشت ۱۱۵۹ق/۱۷۴۶م)، از نوادگان ملامحمدتقی مجلسی بود و از او اجازه روایت داشت.^[۲] میرزا محمد اخباری نیشابوری، معاصر او، از وی به عنوان حکیم، عارف و محدثی ثقه یاد می‌کند.^[۳] او حکمت را نزد ملا اسماعیل خواجویی مازندرانی (درگذشت ۱۱۷۳ق/۱۷۶۰م) و محمدتقی الماسی فرا گرفت.^[۴] برخی احتمال داده‌اند که او نزد ملاعبدالله حکیم نیز حکمت خوانده باشد.^[۵]

جایگاه علمی و آراء

بیدآبادی با آنکه بجز حکمت صدرالمتألهین، فلسفه مشاء و حکمت اشراق را نیز درس می‌گفت، نقش مهمی در رواج فلسفۀ ملاصدرا ایفا کرد. تا دوران او هنوز حکمت صدرایی به جریان مسلط تبدیل نشده بود و این مکتب به طور عمده در سلسله‌ای که با شاگرد برجستۀ او، ملاعلی نوری آغاز می‌شود، گسترش یافته است.^[۶]

مرتضی مطهری در این رابطه می‌نویسد:اساساً اهمیت ویژه بیدآبادی در انتقال میراث فلسفی ملاصدرا به نسل پس از خود است، زیرا اندیشه‌های ملاصدرا که ارزش و اهمیت والای آن تا مدتها ناشناخته مانده بود، به سعی شاگرد مشهور بیدآبادی، ملاعلی نوری، به طور شایسته‌ای معرفی گردید. بنابراین، بیدآبادی را می‌توان احیاکننده و مروج فلسفه ملاصدرا دانست.^[۷]

بیدآبادی در فقه قائل به وجوب نماز جمعه در عصر غیبت امام دوازدهم(ع) بود، و چون در اصفهان نماز جمعه برگزار می‌شد، برای رعایت فاصله لازم بین دو نماز جمعه، به روستای رِنان در بلوک ماربین می‌رفت و در آنجا اقامه نماز جمعه می‌کرد.^[۸] خوانساری^[۹] به نقل از مُنیه المرتاد میرزا محمد اخباری، بیدآبادی را در زمره مخالفان نظریه اجتهاد و مدافعان نظریه اخباری نام برده است.

مشهور است که بیدآبادی در علم کیمیا نیز دستی داشت. در این باب رساله‌ای به او نسبت داده، و حکایتهایی نیز نقل کرده‌اند.^[۱۰]

زهد و پارسایی وی

زندگی زاهدانه بیدآبادی و حالات او در پرهیزگاری و سلوک اخلاقی شهرت زیادی داشته است. در این باره اوصاف و حکایاتی نقل کرده‌اند، مانند اینکه او در هیئت ظاهری و در کسب معاش به رعایت شئون متعارف وقعی نمی‌نهاد.^[۱۱] بیدآبادی به توجهی که حکومت وقت به وی می‌کرد بی‌اعتنا بود و اموالی را که به رسم هدیه برای او می‌فرستادند، نمی‌پذیرفت وی به زهد و قناعت در معاش می‌کوشید و برای امرار معاش، به زراعت و شَعربافی می‌پرداخت. در قحطی اصفهان، برای همدردی با قحطی زدگان، شش ماه به خوردن زردک خام اکتفا کرد.^[۱۲]

سلوک عرفانی

برخی منابع، بیدآبادی را مرید قطب الدین نیریزی (درگذشت ۱۱۷۳ق)، (از پیشوایان سلسله ذهبیه و از پیروان صدرالدین شیرازی) دانسته‌اند.^[۱۳] از همین رو برخی متصوفه، آقامحمد بیدآبادی را بعد از قطب‌الدین نیریزی، قطب سلسه ذهبیه دانسته‌اند.^[۱۴] این اتصال موجب تکمیل سلسله‌ای عرفانی می‌شود؛ به این صورت که صدرالدین کاشف دزفولی از طریق بیدآبادی به مکتب نیریزی مرتبط می‌شود^[۱۵] و سید علی شوشتری از پیشوایان سلوک اخلاقی حوزه نجف، با صدرالدین کاشف دزفولی مرتبط بوده است و به این ترتیب شاگرد او ملاحسینقلی همدانی و پیروانش تا عصر حاضر، به سنت معنوی آقا محمد بیدآبادی متصل می‌شوند^[۱۶] شاخه دیگری از استادان عرفان و اخلاق در دوره‌های اخیر به میرزا عبدالجواد شیرازی متصل می‌شود که برخی او را نیز از شاگردان بیدآبادی شمرده‌اند.^[۱۷] همچنین سلسله عرفانی برخی عارفان متشرع ساکن نجف و کربلا، مانند سیداحمد کربلایی، سید مرتضی کشمیری، ملافتحعلی سلطان آبادی و سیدمهدی بحرالعلوم به بیدآبادی منتسب شده‌اند.^[۱۸]

مشرب عرفانی و توصیه‌های سلوکی

خودشناسی: بیدآبادی را می‌توان حکیمی جان شناس ـ در برابر جهان شناس ـ به شمار آورد، چنان که توصیه او این بوده است که انسان باید خودش باشد و خودش را بشناسد، هر موضوعی هرچند جذاب، اگر در این راستا نباشد، از دید او پیش پا افتاده است و ارزش پرداختن ندارد.^[۱۹]

جمع ظاهر و باطن: شیوه عرفانی بیدآبادی مبتنی بر جمع میان ظاهر و باطن، و شریعت و طریقت و حقیقت است، به این معنا که انسان باید ظواهر شریعت را پاس دارد، اما به صورت آن اکتفا نکند و همّ خویش را در تحصیل سرّ آنها به کارگیرد.^[۲۰] به عقیدۀ وی راه رستگاری در پیروی قولی، فعلی و حالی از اولیای خداست.^[۲۱] از این رو، وی انسان را از بسنده کردن به اسلام مقالی و توحید زبانی برحذر داشته، و دربارۀ مراتب توحید سخن گفته است: «‌باید خدا را بود تا خدا ما را باشد ».^[۲۲]

پرهیز از مادیات: وی در نامه‌ها و اندرزها به شاگردان و کسانی که از او راهنمایی خواسته‌اند، آنان را از مادیت برحذر می‌دارد و به معنویت و بیداری فرا می‌خواند. جهل و نادانی از دیدگاه او کوری و مرگ معنوی است.^[۲۳]از توصیه‌های او کوشش برای مرگ ارادی است؛ همچنان که مرگ طبیعی پرده از دیدگان انسان فرو می‌گیرد، سالک پیش از مرگ طبیعی باید به مرگ ارادی و اختیاری بمیرد تا زنده و بیدار ابد شود.^[۲۴]

چله گرفتن: از دیگر تعالیم او اربعین اخلاص است. در دوره‌ای ۴۰ روزه باید موانع یاد خدا را از نقس ناطقه دور کرد (تخلیه) و آن را به اسباب یاد و قرب حق مزین ساخت (تحلیه). مداومت بر نوافل و اذکار خاص، بخش مهم برنامه اربعین است. بیدآبادی به گرفتن اربعینهای چندگانه زیرنظر استاد سفارش می‌کند. او می‌گوید که بنا بر احادیث پیامبر(ص) و امامان(ع)، ثمره این طریق سلوک، حیات یافتن قلب است و جاری شده چشمه حکمت از دل بر زبان، به حکم تجربه، از این راه است که علم به مطالب کلی برای انسان حاصل می‌شود.^[۲۵]

شاگردان

آقامحمد بیدآبادی در اصفهان به تدریس علوم عقلی و نقلی پرداخت و شاگردان بسیاری پرورش داد. شاگردان مهم بیدآبادی عبارت‌اند از: ملا علی نوری، ملامحراب گیلانی، حاج محمد ابراهیم کرباسی ـ که طبق وصیت پدرش تحت تربیت و تعلیم خاصّ بیدآبادی بوده است-^[۲۶] میرزا ابوالقاسم خاتون آبادی، ملاعبدالکریم اشراقی قاینی، سید حسین قزوینی، میرزا ابوالقاسم قمی، ملانظر علی گیلانی، صدرالدین محمد دزفولی، اسماعیل جزایری و میرزا هدایت الله مشهدی. ملا مهدی نراقی و میرزا محمدعلی میرزامظفر، مدرس آثار شیخ اشراق، را نیز از زمره شاگردان او دانسته‌اند.^[۲۷]

آثار آقامحمدبیدآبادی

آثار چاپی

1. آداب السیر و السلوک، رساله‌ای به زبان عربی در پاسخ به درخواست فقیه مشهور میرزا ابوالقاسم گیلانی، معروف به میرزای قمی. متن این نامه و ترجمه آن را علی صدرایی خویی در مجله پیام حوزه (قم، ۱۳۷۳ش، شم ۶) به چاپ رسانده است.
2. «‌التوحید علی نهج الترجید »، یا «‌مبدأ و معاد »، یا «‌رساله توحیدیه »، رساله کوتاهی به فارسی. این اثر به کوشش جلال الدین آشتیانی در منتخباتی از آثار… چاپ شده است.
3. حسن دل، در سیروسلوک و اخلاق، به فارسی که بلندترین نامه اوست.

کتاب تذکره السالکین

1. حواشی بر اسفار صدرالمتألهین، که به چاپ سنگی (تهران، ۱۲۸۲ق) رسیده است.^[۲۸]
2. «‌دستورالعمل اخلاقی »، به کوشش عبدالرضا ایزدپناه (حوزه، قم، ۱۳۷۲ش، شم ۴).
3. «‌دو رساله در سیروسلوک »، مشتمل بر پاسخی به سیدحسین قزوینی و فصلی در آداب تخلیه و تحلیه، به زبان فارسی.
4. «‌رساله فی السیر و السلوک »، یا «‌پندنامه »، یا «‌رساله همتیه »، نامه‌ای به فارسی برای پاره‌ای از شاگردان که بارها از جمله در منتخباتی از آثار به کوشش جلال الدین آشتیانی به چاپ رسیده است.

بیدآبادی نامه‌های دیگری نیز به فارسی و عربی ـ که موضوع آنها نیز دستورهای اخلاقی است ـ به برخی شاگردان و عالمان عصر نوشته است. در انتساب برخی از رساله‌ها به بیدآبادی جای تردید است.^[۲۹]

آثار خطی

1. تفسیر قرآن کریم، خلاصه‌ای از تفسیر غرایب القرآن نظام الدین نیشابوری که متن تدریس بیدآبادی در مدرسه حکیم اصفهان بوده است. نسخه‌ای از این اثر به تاریخ ۱۱۷۳ق به خط شکسته نستعلیق زیبای مؤلف در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود.^[۳۰]
2. حاشیه بر مشاعر ملاصدرا.
3. حاشیه بر معانی الاخبار شیخ صدوق.^[۳۱]
4. رساله‌ای در کیمیا.^[۳۲]
5. جُنگی در کیمیا، که از کتاب‌های مختلف گردآوری شده، و نسخه‌ای از آن به خط خود او موجود است.^[۳۳]

آثار یافت نشده

بیدآبادی آثار دیگری نیز داشته است که نسخه‌ای از آنها در دست نیست، از آن جمله است:

قبر آقا محمد بیدآبادی.

1. خلاصۀ الصافی فی تفسیر القرآن فیض کاشانی، مؤلف در پایان تفسیر خود (آثار خطی، شم ۱) وعده داده است که این اثر را در ادامه همان نسخه درج کند.
2. حاشیه بر قرهالعیون ملامهدی نراقی^[۳۴]
3. نامه نگاری هایی با کاشف دزفولی^[۳۵]

مجموعه نامه‌های آقا محمد بیدآبادی بوسیله علی صدرایی خویی جمع آوری و در کتابی به نام «‌تذکره السالکین‌» چاپ شده است.

وفات و مدفن

خوانساری و محمدحسن زنوزی وفات بیدآبادی را در ۱۱۹۷ق نوشته‌اند^[۳۶]، اما مفتون دنبلی^[۳۷] که از ملاقات خود با بیدآبادی و نیز از دریافت خبر وفاتش سخن می‌گوید، آن را در ۱۱۹۸ق گزارش کرده، و معلم حبیب‌آبادی^[۳۸] نیز بنا به سند مکتوبی همین تاریخ را آورده است.

مدفن وی در تخت فولاد اصفهان، جنب دیوارشرقی تکیۀ آقاحسین خوانساری، نزدیک آرامگاه پدرش واقع شده است.^[۳۹] به رغم سفارش خود او در ۱۲۵۴ق عمارتی چهارطاقی بر آرامگاهش بنا نهادند.^[۴۰] به او کراماتی نسبت داده، و برخی نیز زیارت قبر او را مایۀ توسل و برکت می‌شمرده‌اند.^[۴۱]

پانویس

1. پرش به بالا↑ مدرس تبریزی، ریحانه الادب، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۳۰۱؛ حبیب آبادی، مکارم الا´ثاردر احوال رجال دوره قاجار، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۶۶.
2. پرش به بالا↑ خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲، ج۷، ص۱۲۴.
3. پرش به بالا↑ عبرت نائینی، مدینهالادب، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۲۴۷.
4. پرش به بالا↑ معصوم علیشاه، ج۳، ص۲۱۴؛ خوانساری روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲، ج۷، ص۱۲۴؛ آشتیانی، جلال الدین، مقدمه بر شرح رسالهالمشاعر لاهیجی، ۱۳۴۲ش، ص۴۳-۴۴.
5. پرش به بالا↑ همایی، جلال الدین، پانزده.
6. پرش به بالا↑ زنوزی، محمدحسن، ریاض الجنه، ص۶۸۸؛ آشتیانی، مقدمه بر شرح رسالهالمشاعر لاهیجی، ۱۳۴۲ش، ص۴۴.
7. پرش به بالا↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، ۱۳۷۰ش، ص۵۹۴.
8. پرش به بالا↑ خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲، ج۷، ص۱۲۳.
9. پرش به بالا↑ خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲، ج۷، ص۱۲۴.
10. پرش به بالا↑ مفتون، تجربهالاحرار، ۱۳۴۹ش، ج۱، ص۱۵۱؛ زنوزی، محمدحسن، ریاض الجنه، ص۶۸۸؛ رستم الحکما، ص۴۰۶، ۴۰۸؛ کربن، ص۴۹۲-۴۹۳.
11. پرش به بالا↑ رستم الحکما، ۳۰۹، ۴۰۶-۴۰۷؛ خوانساری، ج۷، ص۱۲۳؛ نیز نک: صدرایی، ۹۳-۱۱۱.
12. پرش به بالا↑ مهدوی، تذکره القبور یا دانشمندان و بزرگان اصفهان، ۱۳۴۸ش، ص۴۸۳؛ خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲، ج۷، ص۱۲۳.
13. پرش به بالا↑ معصوم علیشاه، ج۲، ص۳۴۵، ج۳، ص۲۱۵؛ امین الشرع، ۵۳۸، ۵۵۴.
14. پرش به بالا↑ معصوم علیشاه، محمد معصوم بن زین العابدین، طرائق الحقائق،۱۳۴۵ش، ج۳، ص۲۱۵.
15. پرش به بالا↑ زین العابدین، ص۳۱۲؛ معصوم علیشاه، ج۲ ۳۴۵؛ صدرایی، ص۲۳، ۳۹-۴۱.
16. پرش به بالا↑ آشتیانی، منتخباتی، ج۴، ص۲۹۶، مقدمه بر مجموعه‍…، ص۴۲-۴۳؛ صدوقی سها، ص۷۰-۷۱.
17. پرش به بالا↑ آشتیانی، منتخباتی، ج۲، صپانزده- شانزده‍.
18. پرش به بالا↑ منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، ج۲، مقدمه آشتیانی، صپانزده، پانویس ۱۱.
19. پرش به بالا↑ بیدآبادی، حُسن دل، ص۲۴، ۳۳، ۳۷، سه مکتوب، ص۳۶-۳۷، ۴۰.
20. پرش به بالا↑ دونامه…، ص۷۲-۷۳.
21. پرش به بالا↑ سه مکتوب، ص۳۸-۴۰، فی علم التوحید، ج۴، ص۳۴۳.
22. پرش به بالا↑ حسن دل، ص۲۹-۳۰.
23. پرش به بالا↑ حسن دل، ص۳۵-۳۷.
24. پرش به بالا↑ حسن دل، ص۳۵.
25. پرش به بالا↑ دو رساله…، ص۳۹۴-۳۹۵؛ نراقی، ص۳۸۹.
26. پرش به بالا↑ گزی برخواری، ص۴۸.
27. پرش به بالا↑ لاهیجی، مقدمه آشتیانی، ص۶۸؛ منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، ج۴، ص۲۹۶ـ۲۹۷؛ حبیب آبادی، مکارم الا´ثاردر احوال رجال دوره قاجار، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۶۷ـ ۶۸؛ مدرس هاشمی، شرح رساله سیروسلوک، ۱۳۷۷ش، ص۱۳؛ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، ۱۳۷۰ش، ص۵۹۸.
28. پرش به بالا↑ درباره یکی از اقوال حکمی او در این اثر، نک: زنوزی، ملاعبدالله، لمعات الهیه، ۱۳۵۵ش، ۴۲۵.
29. پرش به بالا↑ کرباسی زاده، ص۳۴-۳۶.
30. پرش به بالا↑ مرکزی، ج۸، ص۴۴۸-۴۴۹.
31. پرش به بالا↑ آقا بزرگ، طبقات، ص۶۹۶.
32. پرش به بالا↑ مرکزی، ج۶، ص۲۴۴۸-۲۴۴۹.
33. پرش به بالا↑ منزوی، ج۱، ص۶۴۵.
34. پرش به بالا↑ آقا بزرگ، الذریعه، ج۱۷، ص۷۵.
35. پرش به بالا↑ آقا بزرگ، الذریعه، ج۲۲، ص۱۲۸.
36. پرش به بالا↑ زنوزی، محمدحسن، ریاض الجنه، ص۶۸۸؛ خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲، ج۷، ص۱۲۴.
37. پرش به بالا↑ مفتون، تجربهالاحرار، ۱۳۴۹ش، ج۱، ص۱۵۸-۱۵۹.
38. پرش به بالا↑ حبیب آبادی، مکارم الآثاردر احوال رجال دوره قاجار، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۶۸-۷۰.
39. پرش به بالا↑ خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲، ج۷، ص۱۲۳-۱۲۴.
40. پرش به بالا↑ مهدوی، تذکره القبور یا دانشمندان و بزرگان اصفهان، ۱۳۴۸ش، ص۱۹۵.
41. پرش به بالا↑ مفتون، تجربهالاحرار، ۱۳۴۹ش، ج۱، ص۱۵۹.

منابع

• آشتیانی، جلال الدین، مقدمه بر شرح رسالهالمشاعر لاهیجی، مشهد، ۱۳۴۲ش.
• آشتیانی، جلال الدین،، مقدمه بر مجموعۀ رسائل سبزواری، تهران، ۱۳۶۰ش.
• آشتیانی، جلال الدین، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران: از عصر میرداماد و میرفندرسکی تا زمان حاضر، تهیه و تحقیق و مقدمه و تعلیق از جلال الدین آشتیانی، ج۲، تهران، ۱۳۵۴ش، ج۴، مشهد، ۱۳۵۸ش.
• آقابزرگ، الذریعه؛ به کوشش علینقی منزوی، تهران، ۱۳۷۲ش.
• آیتی، محمدحسین، بهارستان در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان، مشهد، ۱۳۷۱ش.
• آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه: الکواکب المنتشره فی القرن الثانی بعدالعشره، تهران، چاپ علی نقی منزوی، ۱۳۷۲ش.
• آقامحمدبن محمدرفیع بیدآبادی، حسن دل در سیر و سلوک الی اللّه، چاپ علی صدرایی خوئی و محمدجواد نورمحمدی، قم، ۱۳۷۶ ش.
• آقامحمدبن محمدرفیع بیدآبادی، «‌دو رساله از آقامحمد بیدآبادی در سیروسلوک‌» چاپ حسین مدرسی طباطبائی، وحید، دوره۱۱، ش ۴، تیر ۱۳۵۲.
• بیدآبادی، محمد، «‌سه مکتوب »، به کوشش حسین مدرسی طباطبایی، وحید، تهران، ۱۳۵۷ش، شم ۲۴۶-۲۴۷.
• حبیب آبادی، محمدعلی، مکارم الا´ثاردر احوال رجال دوره قاجار، ج۱، اصفهان، ۱۳۷۷ش.
• خوانساری، محمدباقربن زین العابدین، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، قم، چاپ اسدالله اسماعیلیان، ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
• دانش پژوه، محمدتقی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۸، تهران، ۱۳۳۹ش.
• رستم الحکما، محمدهاشم، رستم التواریخ، به کوشش محمد مشیری، تهران، ۱۳۴۸ش.
• زنوزی، محمدحسن، ریاض الجنه، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز.
• زنوزی، ملاعبدالله، لمعات الهیه، به کوشش جلال الدین آشتیانی و حسین نصر، تهران، ۱۳۵۵ش.
• زین العابدین شیروانی، بستان السیاحه، تهران، کتابخانۀ سنایی: شورا، خطی؛ صدرایی، علی، آشنای حق، قم، ۱۳۷۹ش.
• صدرالدین شیرازی، محمدبن ابراهیم، الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، با حواشی ملاهادی سبزواری، چاپ جلال الدین آشتیانی، چاپ افست تهران، ۱۳۶۰ش.
• عبرت نائینی، محمدعلی، مدینهالادب، چ تصویری، تهران، ۱۳۷۶ش.
• فاضل، محمود، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ جامع گوهرشاد، مشهد، ۱۳۶۳ش.
• قزوینی، عبدالنبی، تتمیم امل الآمل، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، ۱۴۰۷ق.
• کاشف دزفولی، صدرالدین، مصباح العارفین، اهواز، ۱۳۳۲ش.
• کرباسی زاده اصفهانی، علی، مقدمه بر شرح رساله سیروسلوک حسن مدرس هاشمی، تهران، ۱۳۷۷ش.
• کربن، هانری، تاریخ فلسفۀ اسلامی، ترجمه جواد طباطبایی، تهران، ۱۳۷۷ش؛ مرکزی، خطی.
• گزی برخواری، عبدالکریم بن مهدی، تذکره القبور، چاپ ناصر باقری بیدهندی، قم، ۱۳۷۱ش.
• لاهیجی، محمدجعفر، شرح رساله المشاعر ملاصدرا، چاپ جلال الدین آشتیانی، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۴۳ش.
• مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانه الادب، تهران، ۱۳۶۹ش.
• مدرس هاشمی، حسن، شرح رساله سیروسلوک، قم، چاپ علی کرباسی، ۱۳۷۷ش.
• مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، صدرا، ۱۳۷۰ش.
• معصوم علیشاه، محمد معصوم بن زین العابدین، طرائق الحقائق، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران، ۱۳۳۹-۱۳۴۵ش.
• معلم حبیب آبادی، محمدعلی، مکارم الآثار، اصفهان، ۱۳۷۷ش.
• مفتون دنبلی، عبدالرزاق، تجربهالاحرار، به کوشش حسن قاضی طباطبایی، تبریز، ۱۳۴۹ش.
• منزوی، خطی؛ مهدوی، مصلح الدین، لسان الارض یا تاریخ تخت فولاد، اصفهان، ۱۳۷۰ش.
• مهدوی، مصلح الدین، تذکره القبور یا دانشمندان و بزرگان اصفهان، اصفهان، ۱۳۴۸ش.
• نراقی، احمدبن محمدمهدی، کتاب الخزاین، تهران، چاپ حسن حسن زاده آملی و علی اکبر غفاری، ۱۳۸۰.
• همایی، جلال الدین، مقدمه بر شرح رسالهالمشاعر لاهیجی، به کوشش جلال الدین آشتیانی، مشهد، ۱۳۴۲ش.