ابوذر بوزجانی

زاهد کَرّامی و شاعر پارسی گوی قرن چهارم از مردم بوزْجان * . از زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست جز اینکه در بوزجان می زیسته و ظاهراً در زمان حیات شهرتی داشته است ؛ چنانکه از نقاط مختلف به دیدارش می شتافتند (رجوع کنید به منتخب رونق المجالس ، ص ۵۷ ـ ۵۸).

گفته اند سبکتکین (متوفی ۳۸۷)، پادشاه غزنوی ، که خود از کرّامیه * بوده است (ذهبی ، ج ۱۶، ص ۵۰۰) همراه فرزند خردسالش محمود به دیدار بوزجانی رفت و او سبکتکین را نصیحتهای درشت کرد، اما محمود را نواخت (جامی ، ۱۳۷۰ ش ، ص ۳۶۲). درباره احوال او آورده اند که چند شبانه روز در نیشابور در سرای دوستی بر پای ایستاده بود بی آنکه چیزی بخورد، نماز بخواند یا حتی دمی بنشیند. ژنده پیل این حال او را غلبه تحیّر خوانده است (۱۳۶۸ ش ب ، ص ۶۳).

به نقل از خواجه عبدالله انصاری که از فردی به نام صیاد گورگیر مطالبی درباره بوزجانی شنیده بود، گفته اند که او «خداوند کرامات ظاهر» بوده است (رجوع کنید به جامی ، ۱۳۷۰ ش ، همانجا؛ همو، ۱۳۴۳ ش ، ص ۲۰ـ۲۱). برخی احوال و کرامات منسوب به او ضمن حکایاتی که درباره او نقل کرده اند، آمده است (همو، ۱۳۷۰ ش ، همانجا؛ منتخب رونق المجالس ، همانجا).

وی در حدود ۳۷۰ وفات یافت (شفیعی کدکنی ، ص ۴۳۹) و در صحن مسجد جامع بوزجان به خاک سپرده شد (ژنده پیل ، ۱۳۶۸ ش ب ، ص ۱۸۳). قبر وی در طول قرون زیارتگاه مردم ناحیه بوده است (شفیعی کدکنی ، ص ۴۵۵ـ۴۵۷؛ منشی ، ص ۱۰۶).

از سروده های عربی او یک بیت محتوم (رجوع کنید به ژنده پیل ، ۱۳۶۸ ش الف ، ص ۱۶۹؛ جامی ، ۱۳۷۰ ش ، همانجا) و چند بیت دیگر که احتمالاً از اوست (رجوع کنید به عبدالوهاب بن محمد، گ ۱۶ پ ؛ شفیعی کدکنی ، ص ۴۴۱ـ۴۴۲) در منابع موجود است .

از سروده های فارسی او نیز چند قطعه باقی مانده است (رجوع کنید به شفیعی کدکنی ، ص ۴۵۷ـ۴۶۱)،

از جمله :

تو عیب بنده به علم ازل همی دیدی

پسند کردی و با عیب ما تو بخریدی

کنون همانم معیوب و تو به علم همان

به عیب رد مکن آن را که خود پسندیدی

(ژنده پیل ، ۱۳۶۸ ش الف ، ص ۱۹۹) که عیناً ترجمه سخنی است از یحیی بن معاذ، عارف و واعظ قرن سوم (شفیعی کدکنی ، ص ۴۶۰). اشعار فارسی او از نخستین اشعار عرفانی به زبان فارسی است (همان ، ص ۴۳۱).

از زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست جز این‌که در بوزجان می‌زیسته و ظاهراً در زمان حیات شهرتی داشته است، چنانکه از نقاط مختلف به دیدارش می‌شتافتند. ^[۱] گفته‌اند سبکتکین (متوفی ۳۸۷)، پادشاه غزنوی، که خود از کرّامیه بوده است ^[۲] همراه فرزند خردسالش محمود به دیدار بوزجانی رفت و او سبکتکین را نصیحت‌های درشت کرد، اما محمود را نواخت. ^[۳] درباره احوال او آورده‌اند که چند شبانه روز در نیشابور در سرای دوستی بر پای ایستاده بود بی‌آنکه چیزی بخورد، نماز بخواند یا حتی دمی بنشیند. ژنده پیل این حال او را غلبه تحیّر خوانده است ^[۴] به نقل از خواجه عبدالله انصاری که از فردی به نام صیاد گورگیر مطالبی درباره بوزجانی شنیده بود، گفته‌اند که او «خداوند کرامات ظاهر» بوده است. ^[۵] ^[۶] برخی احوال و کرامات منسوب به او ضمن حکایاتی که درباره او نقل کرده‌اند، آمده است. ^[۷] ^[۸] وی در حدود ۳۷۰ وفات یافت ^[۹] و در صحن مسجد جامع بوزجان به خاک سپرده شد ^[۱۰] قبر وی در طول قرون زیارتگاه مردم ناحیه بوده است ^[۱۱] ^[۱۲] از سروده‌های عربی او یک بیت محتوم ^[۱۳] ^[۱۴] و چند بیت دیگر که احتمالاً از اوست ^[۱۵] ^[۱۶] در منابع موجود است. از سروده‌های فارسی او نیز چند قطعه باقی‌مانده است، ^[۱۷] از جمله: تو عیب بنده به علم ازل همی‌دیدی/ پسند کردی و با عیب ما تو بخریدی // کنون همانم معیوب و تو به علم همان/ به عیب رد مکن آن را که خود پسندیدی ^[۱۸] که عیناً ترجمه سخنی است از یحیی بن معاذ، عارف و واعظ قرن سوم. ^[۱۹] اشعار فارسی او از نخستین اشعار عرفانی به زبان فارسی است. ^[۲۰]

فهرست منابع

(۱) عبدالرحمان بن احمد جامی، مقامات شیخ الاسلام، چاپ فکری سلجوقی، تهران ۱۳۴۳ ش.
(۲) عبدالرحمان بن احمد جامی ، نفحات الانس، چاپ محمود عابدی، تهران ۱۳۷۰ ش.
(۳) محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج ۱۶، چاپ شعیب ارنؤوط و اکرم بوشیی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۴) احمد بن ابوالحسن ژنده پیل، انس التائبین، چاپ علی فاضل، تهران ۱۳۶۸ ش الف.
(۵) احمد بن ابوالحسن ژنده پیل، منتخب سراج السائرین، چاپ علی فاضل، مشهد ۱۳۶۸ ش ب.
(۶) محمدرضا شفیعی کدکنی، «نخستین تجربه‌های شعر عرفانی در زبان فارسی»، در درخت معرفت: جشن نامه استاد دکتر عبدالحسین زرین کوب، چاپ علی اصغر محمدخانی، تهران ۱۳۷۶ ش.
(۷) عبدالوهاب بن محمد، الفصول، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۳۷۹۶.
(۸) منتخب رونق المجالس، در دو رساله فارسی کهن در تصوف، چاپ احمد علی رجائی، تهران ۱۳۵۴ ش.
(۹) محمد علی منشی، سفرنامه رکن الدوله به سرخس، چاپ محمد گلبن، تهران ۱۳۵۶ش .

پانویس

۱.	↑ منتخب رونق المجالس، در دو رساله فارسی کهن در تصوف، ج۱، ص۵۷ ـ ۵۸، چاپ احمد علی رجائی، تهران ۱۳۵۴ ش.
۲.	↑ محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۶، ص۵۰۰، چاپ شعیب ارنؤوط و اکرم بوشیی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳.	↑ عبدالرحمان بن احمد جامی، مقامات شیخ الاسلام، ج۱، ص۳۶۲، چاپ فکری سلجوقی، تهران ۱۳۴۳ ش.
۴.	↑ احمد بن ابوالحسن ژنده پیل، منتخب سراج السائرین، ، ص ۶۳، چاپ علی فاضل، مشهد ۱۳۶۸ ش ب.
۵.	↑ عبدالرحمان بن احمد جامی، مقامات شیخ الاسلام، ج۱، ص۳۶۲، چاپ فکری سلجوقی، تهران ۱۳۴۳ ش.
۶.	↑ عبدالرحمان بن احمد جامی، مقامات شیخ الاسلام، ج۱، ص۲۰ـ۲۱، چاپ فکری سلجوقی، تهران ۱۳۴۳ ش.
۷.	↑ عبدالرحمان بن احمد جامی، مقامات شیخ الاسلام، ج۱، ص۳۶۲، چاپ فکری سلجوقی، تهران ۱۳۴۳ ش.
۸.	↑ منتخب رونق المجالس، در دو رساله فارسی کهن در تصوف، ج۱، ص۵۷_۵۸، چاپ احمد علی رجائی، تهران ۱۳۵۴ ش.
۹.	↑ محمدرضا شفیعی کدکنی، «نخستین تجربه‌های شعر عرفانی در زبان فارسی»، ج۱، ص۴۳۹، در درخت معرفت: جشن نامه استاد دکتر عبدالحسین زرین کوب، چاپ علی اصغر محمدخانی، تهران ۱۳۷۶ ش.
۱۰.	↑ احمد بن ابوالحسن ژنده پیل، منتخب سراج السائرین، ، ص ۱۸۳، چاپ علی فاضل، مشهد ۱۳۶۸ ش ب.
۱۱.	↑ محمدرضا شفیعی کدکنی، «نخستین تجربه های شعر عرفانی در زبان فارسی»، ج۱، ص۴۵۵ـ۴۵۷، در درخت معرفت: جشن نامه استاد دکتر عبدالحسین زرین کوب، چاپ علی اصغر محمدخانی، تهران ۱۳۷۶ ش.
۱۲.	↑ محمد علی منشی، سفرنامه رکن الدوله به سرخس، ص ۱۰۶، چاپ محمد گلبن، تهران ۱۳۵۶ش.
۱۳.	↑ احمد بن ابوالحسن ژنده پیل، انس التائبین، ج۱، ص۱۶۹، چاپ علی فاضل، تهران ۱۳۶۸ ش الف.
۱۴.	↑ عبدالرحمان بن احمد جامی، مقامات شیخ الاسلام، ج۱، ص۳۶۲، چاپ فکری سلجوقی، تهران ۱۳۴۳ ش.
۱۵.	↑ عبدالوهاب بن محمد، الفصول، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۳۷۹۶.
۱۶.	↑ محمدرضا شفیعی کدکنی، «نخستین تجربه‌های شعر عرفانی در زبان فارسی»، ج۱، ص۴۴۱ـ۴۴۲، در درخت معرفت: جشن نامه استاد دکتر عبدالحسین زرین کوب، چاپ علی اصغر محمدخانی، تهران ۱۳۷۶ ش.
۱۷.	↑ محمدرضا شفیعی کدکنی، «نخستین تجربه‌های شعر عرفانی در زبان فارسی»، ج۱، ص۴۵۷ـ۴۶۱، در درخت معرفت: جشن نامه استاد دکتر عبدالحسین زرین کوب، چاپ علی اصغر محمدخانی، تهران ۱۳۷۶ ش.
۱۸.	↑ احمد بن ابوالحسن ژنده پیل، انس التائبین، ج۱، ص۱۹۹، چاپ علی فاضل، تهران ۱۳۶۸ ش الف.
۱۹.	↑ محمدرضا شفیعی کدکنی، «نخستین تجربه‌های شعر عرفانی در زبان فارسی»، ج۱، ص۴۶۰، در درخت معرفت: جشن نامه استاد دکتر عبدالحسین زرین کوب، چاپ علی اصغر محمدخانی، تهران ۱۳۷۶ ش.
۲۰.	↑ محمدرضا شفیعی کدکنی، «نخستین تجربه‌های شعر عرفانی در زبان فارسی»، ج۱، ص۴۳۱، در درخت معرفت: جشن نامه استاد دکتر عبدالحسین زرین کوب، چاپ علی اصغر محمدخانی، تهران ۱۳۷۶ ش.

منبع

دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوذر بوزجانی»، شماره۲۰۵۴.

منابع :

(۱) عبدالرحمان بن احمد جامی ، مقامات شیخ الاسلام ، چاپ فکری سلجوقی ، تهران ۱۳۴۳ ش ؛
(۲) همو، نفحات الانس ، چاپ محمود عابدی ، تهران ۱۳۷۰ ش ؛
(۳) محمدبن احمد ذهبی ، سیراعلام النبلاء ، ج ۱۶، چاپ شعیب ارنؤوط و اکرم بوشیی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۴) احمدبن ابوالحسن ژنده پیل ، انس التائبین ، چاپ علی فاضل ، تهران ۱۳۶۸ ش الف ؛
(۵) همو، منتخب سراج السائرین ، چاپ علی فاضل ، مشهد ۱۳۶۸ ش ب ؛
(۶) محمدرضا شفیعی کدکنی ، «نخستین تجربه های شعر عرفانی در زبان فارسی »، در درخت معرفت : جشن نامه استاد دکتر عبدالحسین زرین کوب ، چاپ علی اصغر محمدخانی ، تهران ۱۳۷۶ ش ؛
(۷) عبدالوهاب بن محمد، الفصول ، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی ، ش ۱۳۷۹۶؛
(۸) منتخب رونق المجالس ، در دو رساله فارسی کهن در تصوف ، چاپ احمد علی رجائی ، تهران ۱۳۵۴ ش ؛
(۹) محمد علی منشی ، سفرنامه رکن الدوله به سرخس ، چاپ محمد گلبن ، تهران ۱۳۵۶ش .

دانشنامه جهان اسلام جلد ۴