بررسی مزایای استفاده از هوش مصنوعی در فرآیند اجتهاد توسط آیت‌الله رجبی

در مصاحبه خبرنگار خبرگزاری رسا با آیت‌الله رجبی «مزایای استفاده از هوش مصنوعی در فرآیند اجتهاد» بررسی شد.

به گزارش خبرگزاری رسا، آیت‌الله رجبی با اشاره به نقش هوش مصنوعی در فرآیند اجتهاد و نظریه‌پردازی، افق به کارگیری هوش مصنوعی در حوزه علمیه را روشن دانست.

اشاره: امروزه از هوش مصنوعی به‌ عنوان ابزاری قدرتمند در روند بررسی‌ تطابق، طبقه‌بندی، دسته‌بندی و تحلیل آماری و فنی اطلاعات استفاده می‌شود؛ بر این اساس این فناوری می‌تواند خدمات شایانی را در فرآیند اجتهاد، تولید علوم اسلامی و نظریه‌پردازی به همراه داشته باشد.

با گسترش استفاده در فناوری نوین آی تی، آشنایی پژوهشگران علوم اسلامی نسبت به ظرفیت‌ها و مزیت‌های استفاده از هوش مصنوعی و چالش‌های احتمالی پیش‌رو از اهمیت فراوانی برخوردار شده است؛ در همین راستا نخستین همایش ملی هوش مصنوعی و علوم اسلامی یکشنبه چهارم آبان‌ماه در مدرسه علمیه معصومیه(س) برگزار خواهد شد.

در ادامه مصاحبه آیت‌الله محمود رجبی عضو شورای عالی حوزه‌های علمیه در خصوص استفاده از فناوری آی تی می‌خوانیم که در آن به موضوعاتی مانند ضرورت استفاده از هوش مصنوعی و افق به کار گیری فناوری آی تی در حوزه علمیه، نقش هوش مصنوعی در مسیر استنباط احکام و مخاطرات معنوی و علمی استفاده از هوش مصنوعی پرداخته شده است.

ضرورت استفاده از هوش مصنوعی و افق به کار گیری از فناوری آی تی در حوزه علمیه را چطور می‌بینید؟

زمینه‌های به وجود آمده پس از انقلاب اسلامی برای آشنایی طلاب با فناوری آی تی، افق کاربست هوش مصنوعی را امیدوار کننده و چشم انداز آن را نوید بخش کرده است؛ در گذشته این مسأله در حوزه علمیه کاملا مغفول بود اما اکنون برخی از طلاب با هوش مصنوعی آشنایی مقدماتی پیدا کرده و مؤسسات مختلفی نیز در این زمینه فعالیت دارند.

در مراکز آموزشی واحدهایی برای آشنایی با این فناوری در نظر گرفته شده است و درک ثمرات آن برای بسیاری از حوزویان ملموس شده؛ با این حال هنوز با فضای عظیم این عرصه آشنایی کامل صورت نگرفته است.

دغدغه بهره گیری از آی تی به عنوان یک نیاز و ضرورت در بخشی از بدنه حوزه نشان می‌دهد که زمینه برای وقوع جهش در این عرصه وجود دارد؛ البته از نظر سرمایه گذاری، مدیریت و برنامه ریزی نیاز به تلاش بیشتری وجود دارد.

مؤسسه امام خمینی(ره) چه پژوهش‌هایی در زمینه هوش مصنوعی داشته است؟

قریب بیست سال پیش، مؤسسه امام خمینی(ره) نشریه ای را در این باره منتشر کرد؛ البته هنوز فعالیت برنامه ریزی شده خاص در گروه‌های علمی مؤسسه در خصوص هوش مصنوعی با ظرفیت‌های امروزین آن صورت نگرفته اما جسته و گریخته تحقیقاتی انجام شده که از جمله آن‌ها مقالات منتشره در مجلات مؤسسه عبارت اند از:

1. ادراک بصری در هوش مصنوعی و فلسفه ذهن
2. مبانی معرفت شناختی و ذهن و هوش مصنوعی
3. متن کاوی موضوعی رایانه ای قرآن کریم برای کشف ارتباطات معنایی میان آیات بر مبنای تفسیر موضوعی
4. بررسی توان رقابت هوش مصنوعی با ذهن انسان از منظر قرآن کریم

البته در مؤسسه امام خمینی(ره) معاونت فناوری اطلاعات فعال است و پروژه‌های مختلفی را اجرا کرده و در دست اجرا دارد که مورد بهره‌برداری اساتید، محققان و دانش‌پژوهان و نیز بخش‌های مختلف اداری مؤسسه است؛ در مرکز دایره‌المعارف نیز پروژه‌های ارزشمندی اجرا شده است که در انجام سرعت و دقت تحقیقات محققان آن مرکز تأثیر قابل توجه دارد.

در فضای مجازی نیز همه گروه‌ها، مرکز آموزش‌های آزاد و مرکز آموزش‌های مجازی و نیمه حضوری علاوه بر آموزش‌های مجازی حدود یکصد کانال و گروه‌های فعال علمی دارند.

افق کار آیت‌الله اعرافی در حوزه هوش مصنوعی چطور می‌بینید؟

بیش از ۳۰ سال با آیت‌الله اعرافی همکاری داشته‌ام؛ آیت‌الله اعرافی خوش‌فکر، خلاق، آینده‌نگر و مدیری توانمند است که اقدامات بزرگی را در کارنامه دارد؛ با توانمندهایی که در مدیریت حوزه دیده می‌شود، انتظار می‌رود کارهای شایسته‌ای صورت بگیرد و حوزه در طول زمان، نه تنها سطح ضروری این فناوری را طی کند بلکه به سوی سطح مطلوب گام‌های ارزشمندی بردارد و در کاربست هوش مصنوعی و فناوری آی تی افق چشم‌انداز مطلوب و امیدوار کننده خواهد داشت البته اگر امکانات بیشتری فراهم شود، حرکت بهتری انجام خواهد شد؛ شورای عالی هم که نهاد بالادستی مدیریت حوزه است حتما به آیت‌الله اعرافی در این زمینه کمک و بسترهای لازم را فراهم خواهد کرد.

چه میزان با ورود هوش مصنوعی در مسیر استنباط احکام و پژوهش‌های اسلامی موافق هستید؟

استفاده از هوش مصنوعی به عنوان یک ابزار نوین برای فرآیند اجتهاد، تولید علوم اسلامی و نظریه‌پردازی مفید می‌دانم؛ در نظریه‌پردازی هوش مصنوعی می‌تواند خدمات بسیار خوبی داشته باشد.

با اینکه تفسیر المیزان در جهان اسلام بی‌نظیر است اما اگر برای علامه طباطبایی (قدس سره) در هنگام نگارش المیزان امکان استفاده از ظرفیت‌های هوش مصنوعی وجود می‌داشت، در جهات مختلف اثرگذار بود؛ به هر حال ظرفیت‌های عظیم هوش مصنوعی عالم دیگری را به روی محققان می‌گشاید.

اگر فناوری آی تی در اختیار محققان قرار بگیرد از لحاظ جامعیت، سرعت و دقت بسیار می‌تواند کمک کند؛ و علاوه بر امکان پیشگیری از بسیاری از خطاها و دستیابی آسان، سریع و دقیق به داده‌های فراوان علمی، محققان این صرفه‌جویی زمانی را می‌توانند به تأملات علمی اختصاص دهند.

هوش مصنوعی کمک عظیمی به سایر کار ویژه‌های روحانیت می‌کند؛ از جمله در تبلیغ و برای فعالیت‌های فرهنگی بسیار پیش برنده، سرعت بخش و سامان دهنده است.

موارد زیر را می‌توان به عنوان دلایل ضرورت و سودمندی استفاده از هوش مصنوعی درحوزه علمیه ذکر کرد: جهان دائما در حال تحول است و این تحولات در جامعه ما و جهان اسلام اثر خودش را دارد؛ اگر حوزه علمیه نتواند پاسخگوی نیازهای نوظهور نظام و جوامع اسلامی باشد، از قافله تحولات عقب می‌ماند و به حاشیه رانده می‌شود.

جهت گیری نظام اسلامی به سمت تمدن نوین اسلامی و اداره جهان است؛ این کار بدون استفاده ابرازهای نوین ممکن نیست از طرفی مطالبات از دانشمندان اسلامی هر روز، رو به افزایش است و از طرف دیگر نفوذ اسلام گسترده تر شده است و دشمنان هم تهاجم مضاعف خود را دارند؛ باید ابزارهایی داشته باشیم که پاسخگوی این حجم و این سطح از نیاز‌ها باشد.

استکبار جهانی در عرصه فرهنگی یک جنگ تمام عیار را علیه مبانی و ارزش‌های اسلام و نظام اسلامی به راه انداخته است؛ آن‌ها از تمام ظرفیت فناوری‌های نوین در بالاترین سطح استفاده می‌کنند و ما نیز برای پیروزی باید مسلح به سلاح‌های نوین شویم.

در زمینه جریانات سیاسی اجتماعی جهان نیز از نظام اسلامی انتظار می‌رود که مواضع خود را بر اساس آیات، روایات و منطق عقلانی اسلامی مشخص کند؛ سخنان برخی از مسؤولان که مخالف با موازین اسلامی است، تحت تأثیر فرهنگ غربی جریانات سیاسی اجتماعی آن‌ها است؛ باید در تمام عرصه‌ها مواضع اسلام را براساس مبانی مشخص کرد که این کار عظیم و گسترده، نیازمند فناوری‌های نوین است.

مخاطرات معنوی و علمی استفاده از هوش مصنوعی در حوزه علمیه چیست؟

اگر انبوهی از اطلاعات در اختیار محقق قرار گیرد؛ انبوه خوانی بدون تعمق و تأمل از مخاطرات استفاده از فناوری آی تی و هوش مصنوعی خواهد بود؛ محقق نباید به داده‌های فروان به دست آمده از طریق فناوری اطلاعات اکتفا کرده و خیال کند که نیاز چندانی به تأملات عمیق ندارد؛ باید توجه داشت که فناوری، تنها زمینه را فراهم می‌کند و قدرت استنباط، نظریه‌پردازی و تجزیه و تحلیل که حرف اول را می‌زند، چیزی جدای از آن است.

انحراف از مسیر و اهداف از دیگر مخاطرات این مسیر است؛ همه فعالیت‌های حوزوی برای تقرب به خداوند متعال صورت می‌گیرد و مخاطره غفلت از هدف، همواره و در همه حال مطرح است ولی توانمندی‌های هوش مصنوعی می‌تواند یکی از معدات آن باشد و زمینه غفلت از هدف را فراهم کند.

در منابع اسلامی (آیات و روایات) که سر و کار روحانیون و از جمله محققان و مجتهدان با آن است، معرفت با اخلاق و معنویت عجین شده است؛ وقتی فناوری نوین تنها معلومات علمی را در اختیار محقق قرار می‌دهد، ممکن است از بعد معنوی غفلت شود که خطر جدی است و باید در خصوص آن چاره اندیشی شود.

فعلا مدیریت فناوری‌های نوین و فضای مجازی در اختیار ما نیست و نمی‌توان فناوری‌های نوین را ایزوله کرد؛ از سوی دیگر دشمنان اسلام نیز توطئه‌های خودشان را با استفاده حداکثری از همین امکانات محقق می‌سازند که باید برنامه‌های لازم برای کنترل درونی محققان در نظر گرفته شود.

در فضای علمی حوزه مسأله ای به نام امدادهای‌های الهی و عنایت اهل بیت(ع) وجود دارد که در زندگی علمای حوزه علمیه نمونه‌های فراوانی دارد مانند ملا صدرا که بسیاری از نوآوری‌های فلسفی او هنوز در جهان ناشناخته است؛ این عالم بزرگوار تصریح می‌کند که برخی مشکلات عظیم علمی خود را با زیارت حضرت معصومه(س) و استمداد از آن بانوی کرامت حل می‌کرد؛ نیابد این فضای خشک علمی سبب غفلت از استمداد از خداوند متعال و اهل بیت(ع) شود.

آیا با شکل‌گیری ستادی جهادی برای گسترش استفاده از هوش مصنوعی در حوزه علمیه موافق هستید؟

کارهای نو حتما نیاز به ستاد عملیاتی دارد بدون آن نمی‌توان به نتیجه مطلوب رسید؛ علاوه بر ستاد عملیاتی، کار باید به صورت جهادی پیش برود؛ کارهای بزرگ پس از انقلاب اسلامی، همگی با کارهای جهادی پیش رفته است.

اگر کسانی احساس وظیفه جدی کرده، بحران‌ها را کنار زده و تلاش خستگی ناپذیر داشته باشند؛ با اتکال به خداوند به میدان کار جهادی وارد شوند چشم انداز امیدوار کننده محقق می‌شود؛ همچنین باید این ستاد در متن قرار بگیرد و عناصر آن روحیه جهادی داشته باشند.

 مأموریت‌های اصلی این ستاد چیست؟

اولین کار ستاد فرهنگ سازی است و تا فرهنگ سازی نشود، این کار به نتایج مطلوب نمی‌رساند و در مراحل اولیه باقی می‌ماند آموزش و فراهم ساختن زمینه برای کاربست هوش مصنوعی از دیگر اولویت‌هاست و اگر ستاد در جایگاه لازم خود قرار بگیرد؛ نیازمند سیاست‌گذاری است که پس از آن سیاست‌گذاری هماهنگی بین مراکز را می‌تواند انجام دهد و بسیار اثر گذار است.

رسالت این ستاد در امتداد اجتماعی نظریات اسلامی و نیز تولید و نشر نظریات اسلامی بسیار قابل توجه است. مکاتب دیگر، فلسفه را که بسیار انتزاعی است، وارد زندگی اجتماعی خود کرده اند در علوم اسلامی و به ویژه فقه که در اکثر موارد کاربردی و مربوط به عرصه زندگی اجتماعی و سبک زندگی به معنای وسیع آن است این امر آسان‌تر و ضروری تر است؛ بنابراین این ستاد می‌تواند در نشر نظریات علمی اسلام در عرصه اداره جهان بسیار مؤثر باشد.

آینده نزدیک حوزه علمیه، در صورت عدم استفاده از فناوری آی تی را چگونه می‌بینید؟

چنان‌که گفتیم اگر بناست پا به پای تحولات از تهاجمات به مکتب اسلام و نظام اسلامی دفاع کنیم بدون شک نیاز به ابزار جدید داریم و بدون آن نمی‌توانیم هماوردی مناسبی داشته باشیم؛ دشمنان برای تحریف حقایق اسلام از امکانات نوین استفاده می‌کنند و اگر ما استفاده نکنیم، نمی‌توانیم پاسخگو باشیم.

با تحولات به وجود آمده به برکت انقلاب اسلامی، عطش زیادی به شناخت آموزه‌های اسلام در سطح جهانی به وجود آمده است و بدون استفاده از فناوری‌های نوین پاسخ‌گویی به آن میسور نیست و به شکل مطلوب می‌توان گفت ممکن نیست؛ البته از جهت و توان علمی کمبودی وجود ندارد و تنها باید این منابع استخراج شوند؛ هر چقدر از ظرفیت‌های فناوری‌های نوین استفاده کنیم، به نیازهای بیشتری می‌توان پاسخ داد؛ در غیر این صورت در طول زمان نیازهای جدیدی به وجود خواهد آمد که قادر به پاسخ نخواهیم بود.