۲۰۱۹-۰۷-۰۴

یکصد و یکمین جلسه گروه علمی فلسفه دین با موضوع “تفکر عقلی منطقی در کتاب و سنت“ با ارائه “حجت الاسلام و المسلمین فربهی“ و با حضور اعضاء محترم گروه سه شنبه ۱۱ تیر ۹۸ ساعت ۱۹ در مجمع عالی حکمت اسلامی برگزار شد.

خلاصه مباحث مطرح شده بدین شرح می باشد:

مقدمه:

تفکر ‌منطقی یعنی تفکر، در چارچوب قواعد منطقی و مراد از قواعد منطقی، قواعدی است که مراعات کردن آن، ذهن را از خطای در فکر مصون می‌دارد؛ امروزه بخش‌هایی از آن توسط تجربیات بشری کشف و تدوین شده‌ و بخش‌هایی نشده است.

سرفصل‌های مورد بحث از این‌قرارند؛ ارزش تفکر منطقی، نقش تفکر منطقی در کتاب و سنت، استنباط‌ مباحث منطقی

ارزش تفکر منطقی از نظر کتاب و سنت

منابع وحیانی، ما را به «تفکر صائب»؛ که مستلزم التزام به قواعد مصونیت‌بخش است، توصیه‌ کرده‌اند، هم‌چنان‌که ما را به «توانمند شدن برای احتجاجات» و التزام به رفتارهایی که مقتضی احتجاج صحیح و ضابطه‌مند است دعوت کرده‌اند این امور در کنار «کاربرد قواعد منطقی توسط منابع وحیانی»، نشاندهنده‌ی آن است که بهره‌گیری از قواعد منطقی در تفکر، از نظر دینی امر مطلوبی است.

نقش تفکر منطقی در کتاب و سنت

دو نقش اساسی می‌توان یافت؛

نقش تبیینی؛ بدین معنا که منطق می‌تواند در تبیین و اثبات آموزه‌های وحیانی، نقش‌آفرینی کند.

نقش تفسیری؛ بدین معنا که قواعد منطقی می‌تواند به عنوان قواعدِ تفسیر متون وحیانی، به مفسر کمک کرده تا دلالت‌های بیشتری از کتاب و سنت دریافت کند.

نقش تبیینی منطق

منظور از نقش تبیینی، نقش منطق در اثبات آموزه‌های دینی و دفاع از آن و نقد اندیشه‌های معارض است؛ بدون شک قواعد منطقی توان دارد تا ادعاهای دین را اثبات و نظریات معارض را نقد و بررسی کند.

نقش تفسیری منطق

آموزه‌های وحیانی، در قالب‌های منطقی بیان شده‌اند این مدعا اگر چه به نحو موجبه‌ی کلیه نیست و گزاره‌های صرفا تعبدی نیز در منابع وحیانی دیده می‌شود اما زبان منطقی، در اندیشه‌های زیربنایی کاملا زبانی غالب و در اندیشه‌های دیگر نیز به تناسب دیده می‌شود. مراد از قالب‌های منطقی، اعم از قالب‌‌هایی است که توسط بشر کشف شده و یا هنوز کشف نشده‌اند و منابع وحیانی می‌توانند منبع غنی و ارزشمندی برای کشف سایر قالب‌ها و ساختارهای منطقی باشند؛ مفسران باید با متون وحیانی، مواجهه‌ای منطقی داشته‌باشند.

دلیل بر منطقی‌بودن شیوه‌ی بیان معارف وحیانی

با چند دلیل و شاهد می‌توانیم اثبات کنیم شیوه‌ی بیانی منابع وحیانی در اندیشه‌های زیربنایی شیوه‌ای منطقی است؛

نحوه‌ی مواجهه‌ی منابع وحیانی با مخالفان خود مواجهه‌ای احتجاجی است؛ این مواجهه، خود مقتضی ضابطه‌مند شدن شیوه‌های تبیین ادعاهاست؛ بخشی از آن‌ها دقیقا همان قواعد و شیوه‌هایی است که توسط اندیشمندان کشف و تدوین شده و بخشی دیگر جدید است.

بررسی سیره‌ی احتجاجی منابع وحیانی در مقابل دشمنان فکری‌فرهنگی و در مواجهه با دوستان، به ما نشان می‌دهد که در چارچوب قواعد قابل کشف و تبیین احتجاج کرده‌اند؛ قواعدی که مراعات کردن آن‌ها ذهن را از خطای در فکر مصون می‌دارد.

خروجی‌ها و شهادت بزرگانی که اهل تفکرات منطقی‌اند، همگی نشاندهنده‌ی آن است که شیوه‌ی تعامل علمی وحی، شیوه‌ای ضابطه‌مند است.

بهره‌گیری از قواعد منطقی در تفسیر منابع وحیانی

تفسیر صحیح، تفسیری است که در چارچوب قواعد و قرائن معتبر باشد؛ قواعد منطقی نیز از جمله قواعدی است که عقلاء‌ در تفسیر سخنان دیگران از آن‌ بهره می‌برند، بهره‌گیری از قواعد و مهارت‌های منطقی در تفسیر متون وحیانی، باعث بهره‌مند شدن از سطوح عمیق‌تری از معارف می‌شود.

برخی از قواعد و مهارت‌های منطقی در تفسیر و تحلیل یک متن از این‌قرارند؛

تحلیل منطقی متن از قبیل؛ تفکیک مدعا از علت تصدیق، تشخیص ساختار یا صناعت منطقی به کار رفته.

تشکیل ساختارهای منطقی از طریق انضمام گزاره‌های وحیانی به هم از قبیل؛ انضمام استدلال به مدعا، انضمام مقدمات یک استدلال به همدیگر و تکمیل آن، انضمام حدود وسطا و علل طولی به همدیگر که در متن‌‌های پراکنده آمده.

استفاده از احکام القضایا برای کشف استلزامات و دلالت‌های سیاقی از قبیل؛ احکام عکس، احکام چهارگانه‌ی قضایا

بررسی میزان حضور مؤلفه‌های شخصیت منطقی در متن، مؤلفه‌هایی از قبیل؛ شفافیت، مناط‌محوری و انسجام

استنباط‌ مباحث منطقی از منابع وحیانی

هم‌چنان‌که می‌توان قواعد منطقی را در فهم آموزه‌های وحیانی به کار برد، قواعد منطقی را نیز می‌توان از منابع وحیانی استنباط نمود مباحثی که می‌توان از منابع وحیانی استنباط نمود ذیل چند سرفصل می‌گنجد به عنوان نمونه؛

ضرورت منطق و توصیه به منطق‌خوانی از طریق توصیه به تفکر صائب و احتجاج صحیح و مرزبانی کردن.[۱]

قواعد منطقی؛ اعم از قواعد تعریف و استدلال.[۲]

مهارت‌های اجرای قواعد منطقی مانند فنون مناظره.

مؤلفه‌های شخصیت منطقی(شفافیت، مناط‌محوری و انسجام)

[۱] – مرحوم علامه در المیزان ج۵ ص۲۵۴ تحت عنوان (کلام فی طریق التفکر الذی یهدی إلیه القرآن و هو بحث مختلط) بحث مفصلی را در دفاع از مباحث منطقی مطرح کرده‌اند.

[۲] – مرحوم ملاصدرا در کتاب مفاتیح الغیب المشهد الخامس ص۳۱۵ به بعد، بخشی را به طور مستقل به بررسی میزان‌های قرآنی اختصاص داده است.