کد خبر : 3622

تاریخ انتشار : پنجشنبه ۱۷ بهمن ۱۳۹۸ - ۱۳:۲۵

حسن حسن زاده آملی

حسن حسن‌زاده آملی (حسن طبری آملی) مشهور به علامه حسن‌زاده آملی[۱][۲] (زادهٔ ۱۳۰۷، ایران، آمل، مازندران)، فیلسوف متأله، فقیه، عارف، منجم و مدرس دروس حوزوی[۳][۴] است. وی را علامه ذوالفنون و علامه دهر نیز می‌نامند و وی در ادبیات، علوم غریبه،[۵] ریاضی، هیئت و طب تبحر و از خود اشعار حکیمانه‌ای نیز دارد.[۶] وی به غیر از زبان فارسی و زبان مازندرانی[۷] به زبان فرانسوی و عربی نیز تسلط دارد.[۸] اشعاری نیز به زبان‌های فارسی، طبری و تازی سروده‌است.[۷] زندگی‌نامه در ورودی منزل حسن‌زاده آملی در

حسن حسن‌زاده آملی (حسن طبری آملی) مشهور به علامه حسن‌زاده آملی^[۱]^[۲] (زادهٔ ۱۳۰۷، ایران، آمل، مازندران)، فیلسوف متأله، فقیه، عارف، منجم و مدرس دروس حوزوی^[۳]^[۴] است. وی را علامه ذوالفنون و علامه دهر نیز می‌نامند و وی در ادبیات، علوم غریبه،^[۵] ریاضی، هیئت و طب تبحر و از خود اشعار حکیمانه‌ای نیز دارد.^[۶] وی به غیر از زبان فارسی و زبان مازندرانی^[۷] به زبان فرانسوی و عربی نیز تسلط دارد.^[۸] اشعاری نیز به زبان‌های فارسی، طبری و تازی سروده‌است.^[۷]

زندگی‌نامه

در ورودی منزل حسن‌زاده آملی در روستای ایرا لاریجان
اتاقک با بام سبزرنگ، مقبره همسر وی است که در گوشه حیاط منزلش دفن شده‌است.

حسن‌زاده آملی در اواخر سال ۱۳۰۷ هجری خورشیدی در روستای ایرای لاریجان آمل متولد شد. وی در سن شش سالگی، به مکتب خانه رفت و خواندن و نوشتن یادگرفت. تعدادی از جزوات متداول در مکتب خانه‌های آن زمان را خواند. سپس وارد دورهٔ ابتدایی دروس حوزوی شد. تاریخ ورود وی به حوزهٔ علمیه مهرماه سال ۱۳۲۳ هجری شمسی بود.

متون ابتدائیهٔ درس حوزه را در آمل نزد آیات و واعظان محمد غروی، عزیزالله طبرسی، احمد اعتمادی و عبدالله اشراقی و ابوالقاسم رجائی و میرزا ابوالقاسم فرسیو و استادان دیگر فرا گرفت و در آمل آغاز به تدریس چند کتاب مقدماتی نمود. خودزندگی‌نامهٔ مشهوری از وی منتشر شده‌است که این‌گونه آغاز می‌شود:^[۹]

«بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله ربّ‌العالمین
با تحیّت و سلام: ارباب معرفت دانند که احیای آثار و تراجم احوال بزرگان علم تا چه اندازه برای همه طبقات اجتماع از هر حیث مفید است ولی این کمترین دربارهٔ خود چه بنگارد که نه تألیفی شایان تعریف دارد، و نه تصنیفی سزاوار تحسین. نه عقده‌ای را به بنان خود گشوده‌است، و نه مشکلی را به بیان خود حلّ کرده‌است. نه اهل حلّ و عقد است، و نه مرد رتق و فتق. نه به مقامی واصل شده‌است، و نه بهره‌ای از او حاصل. گویی دربارهٔ وی گفته آمد:

نه شکوفه‌ای، نه برگی، نه ثمر، نه سایه دارم

همه حیرتم که دهقان به چه کار کشت ما را …»

مهاجرت به تهران

وی در شهریور ۱۳۲۹ خورشیدی به تهران آمد و چند سالی در مدرسهٔ حاج ابوالفتح به سر برد و باقی کتب حوزوی را نزد سید احمد لواسانی خواند. چندین سال در مدرسهٔ مروی به سر برد و زیر نظر محمدتقی آملی و ابوالحسن شعرانی به مدت ۱۳ سال درس خواند و از او اجازهٔ اجتهاد دریافت داشت.

مهاجرت از تهران به قم

در سال ۱۳۴۲ هجری شمسی به قصد اقامت در قم، تهران را ترک گفته و پس از ورود به قم، آغاز به تدریس معارف حوزوی و فنون ریاضی نمود. ایشان در قم نزد علامه سید محمدحسین طباطبایی، و به سفارش وی از سید محمدحسن الهی طباطبایی استفاده برده‌است. حسن‌زاده آملی به مدت ۱۷ سال از محضر سید محمدحسین طباطبایی بهره بردند و در نزد وی کتاب‌های زیادی خواندند.

تدریس

بعضی از دروسی که حسن‌زاده آملی تدریس نموده‌است،^[۱۰] به شرح ذیل می‌باشد:

چهار دوره اشارات با شرح خواجه (صفحه ۲۵۳).
مصباح الانس به مدت هشت سال در حوزهٔ علمیهٔ قم برای حجت‌الاسلام مندری نجف‌آبادی و دکتر امامی نجف‌آبادی و دوره دوم تدریس آن که در سال ۱۳۷۰ آغاز و به دلیل کسالت وی در سال ۱۳۷۱ تعطیل شد. (صفحه ۲۵۵).
شرح فصوص الحکم داوود بن محمود قیصری چهار دوره که برای شاگردان املاء می‌کرد و آنان می‌نوشتند. (صفحه ۲۵۵)
یک دوره کامل شفا شیخ الرئیس که در ضمن تدریس از روی چندین نسخهٔ تصحیح شده و تعلیقات و حواشی کرد (صفحه ۲۵۴).
چهار دوره تمهید القواعد در حوزهٔ علمیهٔ قم که هر دوره حدود چهار سال به طول انجامید. (صفحه ۲۵۴).
«اُکَر مانالاؤس» که مدت سه سال در حوزهٔ علمیهٔ قم به طول انجامید (صفحه ۲۵۶).
دو کتاب «اُکَر ثاوذوسیوس و مساکن» به تحریر خواجه طوسی (صفحه ۲۵۷).
اصول اقلیدس (صفحه ۲۵۷).
دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی (صفحه ۲۶۳).
دروس معرفه الوقت و القبله
در ضمن تصحیح و اعراب‌گذاری اصول کافی نیز به درخواست علامه شعرانی توسط ایشان صورت گرفته‌است.^[۱۱]

استادان

سید مهدی قاضی (بخصوص در علوم غریبه)^[۱۲]
سید محمدحسن الهی طباطبایی
محمدتقی آملی
سید محمدحسین طباطبایی
ابوالحسن شعرانی
محمدحسین فاضل تونی
میرزا مهدی الهی قمشه‌ای
میرزا هاشم اشکوری
ابوالحسن رفیعی قزوینی^[۱۳]

شاگردان

سید حسن امین^[۱۴]
رضا ولایی معروف به ابوسعید آملی^[۱۵]
داوود صمدی آملی
حسن رمضانی
نورالله طبرسی
یدالله یزدان پناه
اسماعیل منصوری لاریجانی
امامی نجف آبادی
حیدر ضیایی
سید علی حسینی آملی
مهدی احدی

زندگی شخصی

باقر لاریجانی داماد او است.^[۱۶]

در نگاه دیگران

استاد وی علامه طباطبایی دربارهٔ او گفته‌است: «حسن‌زاده را کسی نشناخت جز امام زمان»^[۱۷] در ۱۹ خرداد ۱۳۹۰ از سوی مجمع عالی حکمت اسلامی قم، طی مراسمی از تلاش‌ها و خدمات علمی علامه حسن حسن‌زاده آملی تجلیل شد. در این مراسم، عبدالله جوادی آملی، شخصیت علمی حسن‌زاده آملی را ستود و گفت: «ایشان از حکمای ذوفنون معاصر به‌شمار می‌رود.»^[۱۸] میرزا ابوالحسن شعرانی دربارهٔ وی می‌نویسد: مولانا الاجلّ الموفق نجم الدین و نور الصبایه و مصباح العلم و شمس الهدایه شیخ حسن آملی معروف به حسن زاده در علم قرآن: لفظ و معنایش، باطن و ظاهرش، قرائت و کتابتش و دیگر امور متعلق به آن بر اقران خویش فائق و در تتبع احادیث و علوم ادبی مورد نیاز در آن بر غیر خویش برتر گشته‌است. کلمات کتاب شریف کافی را ضبط کرده و آن را به نحوه شگفت‌آور اعراب‌گذاری کرده‌است. در علم نجوم و ریاضیات وابسته ید طولایی دارد و در استخراج افلاک و کسوفین دارای مهارت است. او در علوم شرعیه عقلیه و نقلیه سوار کار ماهر میدان مسابقه است. من او را بر استنباط فروع از اصول توانا دیدم و به او اجازه دادم روایاتی که نقل آن برای من صحیح است، از من روایت نماید.

نظرات مهم

وحدت وجود

در این زمینه وی معتقد است وحدت وجود از مهمّات مسائل توحیدیست. صوفیه و عرفاً و متشرّعه و اصحاب حدیث، حتی فرنگیها هم عدّه‌ای در این مسئله وارد شده‌اند. اهل حدیث و متشرعه هم با تفسیر از احادیث بیان داشته‌اند او (تعالی) وحدت عددیه ندارد. وی در معنای وحدت وجود گفته‌است که «در عالم یک حقیقت موجود است و آن خداست، و موجودات دیگر قابل اینکه به آن‌ها چیز گفته شود نیستند. … زیرا موجود آن است که اثر داشته و کار از او ساخته باشد. وقتی مقایسه کنیم می‌بینیم که موجودات دیگر کاری نمی‌توانند بکنند مگر به اذن خدا.»^[۱۹]^[۲۰]

ظهور صغری

«امام معصوم، خورشید آسمان حیات معنوی بشر است و طلوع و غروب ایشان در صحنه حیات بشر تابع قواعدی شبیه قواعد طبیعی خورشید است اگر مقوله غیبت و ظهور حضرت به‌طور دفعی و بدون هیچ زمینه‌ای واقع شود، مسلماً جوامع بشری تاب این تحول شدید را نخواهد داشت. بدین علت حکمت الهی مقتضی تدریجی بودن این اتفاق عظیم است با بررسی تاریخ حیات بابرکت حضرت در میابیم که این اتفاق در مورد غیبت حضرت واقع شده‌است غیر از اینکه حیات سه امام همام قبل از امام عصر (عج) تقریباً به حالت غیبت بوده و نوعی تمرین برای شیعیان برای زندگی مومنانه بدون ارتباط فیزیکی با امام بود.»^[۲۱]

وحدت قرآن و برهان و عرفان

وی بر این باور است که قرآن و برهان و عرفان از هم متمایز و جدا نیستند.^[۲۲]

اعتدال عرفانی

وی در تبیین آثار عرفانی عمیق همچون اشعار از خط تعادل عدول نمی‌کنند. در مراتب سلوکی نیز اصل نزد وی بر اعتدال است.^[۲۲]

دهان

دهان و عقل: دهان باب‌الله است، صادرات و وارداتش را کنترل کنید، دهان گوش جان است، سعی کنید چانه‌تان را عقل بچرخاند. انسان دو دهان دارد؛ یکی گوش که دهان روح او است و دیگر دهان که دهان تن او است. این دو دهان خیلی محترم‌اند. انسان باید خیلی مواظب آن‌ها باشد. یعنی باید صادرات و واردات اینها را خیلی مراقب باشد. آنهایی‌که هرزه خوراک می‌شوند، هرزه کار شده و کسانی که هرزه شنو می‌شوند، هرزه گو می‌شوند.

تجارب روحی معنوی

مکاشفه: «در عنفوان جوانی و آغاز درس زندگانی که در مسجد جامع آمل سرگرم به صرف و تهجد عزمی راسخ و ارادتی ثابت داشتم؛ در رؤیای مبارک سحری به ارض اقدس رضوی تشرف حاصل کردم و به زیادت جمال دل‌آرای ولی‌الله اعظم، ثامن الحجج، علی بن موسی الرضا – علیه و علی آبائه و ابنائه آلاف التحیه و الثناء – نائل شدم …»^[۲۳]
خلع بدن: «در سحر شب یکشنبه ۵ مردادماه ۱۳۴۸ بعد از ادای نافله شب و نافله و فریضه صبح در اربعینی که ذکر جلاله «الله» را هر روز بعد از نماز صبح به عددی خاص داشتم، بعد از این ذکر به توجه نشستم که ناگهان جذبه و حالتی دست داد و بدن طوری به صدا درآمد و می‌لرزید، آن چنان صدایی که مثلاً تراکتور روی سنگ‌های درشت و جاده ناهموار می‌رود، دیدم که جانم از بدنم مفارقت کرد و متصاعد شد ولی در بدنی مثل بدن عالم خواب قرار دارد، تا قدری بالا رفت…»^[۲۴]

آثار

حسن‌زاده آملی دارای آثاری در زمینه‌های فقه، فلسفه، اخلاق، عرفان، حکمت دینی، کلام، حدیث و رجال، تفسیر قرآن، ریاضیات و نجوم، ادبیات عربی و فارسی، علوم طبیعی، طب قدیم، علوم غریبه و باطنی است. آثار حسن‌زاده آملی به تفکیک موضوعی:^[۲۵]^[۲۶]
عرفانی

الهی نامه
تصحیح رساله مکاتبات
تصحیح و تعلیق تمهید القواعد
تصحیح و تعلیق رساله تحفه الملوک
تصحیح و تعلیق شرح فصوص خوارزمی
تصحیح و تعلیق شرح فصوص قیصری
رساله آنه الحق
رساله‌ای در سیر و سلوک
رساله لقاءالله
رساله مفاتیح المخازن
رساله نور علی نور در ذکر و ذاکر و مذکور
شرح طائفه‌ای از اشعار و غزلیات حافظ
شرح فصوص الحکم
عرفان و حکمت متعالیه
قرآن و عرفان و برهان از هم جدایی ندارد
کلمه علیا در توقیفیت اسماء
مشکات القدس علی مصباح الأنس
منشئات
وحدت از دیدگاه عارف و حکیم
ولایت تکوینی

فلسفی

الاصول الحکمیه
الحجج البالغه علی تجرد النفس الناطقه
النور المتجلّی فی الظّهور الظّلّی
ترجمه و تعلیق الجمع بین الرّأیین
ترجمه و شرح سه نمط آخر اشارات
تصحیح و تعلیق شفا
تصحیح و تعلیق اشارات
تقدیم و تصحیح و تعلیق آغاز و انجام
تقدیم و تعلیق راسله اتحاد عاقل به معقول
دررالقلائد علی غررالفرائد
دروس اتحاد عاقل به معقول
رساله اعتقادات
رساله العمل الضابط فی الرّابطی و الرابط
رساله‌ای در اثبات عالم مثال
رساله جعل
رساله رؤیا
رساله مثل
رساله نفس الأمر
رساله نهج الولایه
رساله فی التضّادّ
صد کلمه
عیون مسائل نفس و سرح العیون فی شرح العیون
گشتی در حرکت
گنجینه گوهر روان
معرفت نفس
مفاتیح الأسرار لسلّاک الاسفار
من کیستم
نثرالدّراری علی نظم اللئالی
نصوص الحکم بر فصوص الحکم

کلامی

تقدیم و تصحیح و تعلیق رساله قضا و قدر محمد دهدار
تقدیم و تصحیح و تعلیق کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد
رساله حول الرؤیه
رساله خیر الاثر در رد جبر و قدر
رساله فی الامامه
فصل الخطاب فی عدم تحریف الکتاب ربّ‌الارباب

تفسیری

انسان و قرآن
تصحیح خلاصه تفسیر المنهج الصادقین

روایی

انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه
تصحیح سه کتاب ابی الجعد، نثراللئالی، طبّ الائمه
تصحیح نهج البلاغه
تکمله منهاج البراعه
رساله‌ای در اربعین
شرح چهل حدیث در معرفت نفس
مصادر و مآخذ نهج البلاغه

رجالی

اضبط المقال فی ضبط اسماء الرجال
وجیزه‌ای در ترجمه و شرح زندگی علامه طباطبایی قدس سرّه

فقهی

تعلیقات علی العروه الوثقی
مجیزه‌ای در مناسک حج

ریاضی و هیوی

استخراج جداول تقویم
تصحیح و تعلیق اکر مانالاوس
تصحیح و تعلیق الدّر المکنون و الجوهر المصون
تصحیح و تعلیق تحریر اقلیدس
تصحیح و تعلیق تحریر اکر ثاوذوسیوس
تصحیح و تعلیق تحریر مجسطی
تصحیح و تعلیق تحریر مساکن ثاوذوسیوس
تصحیح و تعلیق شرح بیرجندی بر بیست باب
تصحیح و تعلیق شرح بیرجندی بر زیج الغ بیک
تصحیح و تعلیق شرح چغمینی
تعلیقه بر رساله قبله مولی مظفر
دروس معرفت اوفاق
دروس معرفه الوقت و القبله
دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی
رساله‌ای پیرامون فنون ریاضی
رساله‌ای در مطالب ریاضی
رساله ظلّ
رساله میل کلی
رساله تعیین سمت قبله مدینه
رساله تکسیر دائره
رساله فی الصبح و الشفق
رساله فی تعیین البعد بین المرکزین و الاوج
شرح زیج بهادری
شرح قصیده کنوزالاسماء
سی فصل در دائره هندیه

ادبی

امثال طبری
تصحیح کلیله و دمنه
تصحیح گلستان سعدی
تصحیح و اعراب اصول کافی
تعلیقه بر باب توحید حدیقه الحقیقه
تعلیقه بر قسمت معانی مطوّل
دیوان اشعار (کتاب «تنظیم و تصحیح دیوان اشعار علامه حسن‌زاده آملی» مجموعه‌ای است از اشعار وی که توسط سید سعید هاشمی جمع‌آوری شده و انتشارات «الف. لام. میم» آن را منتشر کرده‌است.^[۲۷])
قصیده ینبوع الحیات
مصادر اشعار منسوب به امیرالمؤمنین علیه السّلام
تقدیم و تصحیح و تعلیق نصاب الصبیان

آثار متفرقه

تقدیم و تصحیح و تعلیف خزائن
ده رساله فارسی
کشکول
مجموعه مقالات
مصاحبات
هزار و یک نکته
هزار و یک کلمه
رساله رموز کنوز

الهی نامه

الهی نامه یکی از کهن‌ترین و مهم‌ترین متون عرفانی فارسی است که شامل مناجات‌ها، دعاها و سخنان وجدآمیز عرفانی در قالب نثری مسجع و موزون است. از این رو، هم از لحاظ عرفانی و هم از نظر ادبی اثری ارزشمند است. خواجه عبدالله انصاری نخستین نویسنده‌ای است که معانی بلند عرفانی را در قالب نثر مسجّع بیان داشته‌است. حسن‌زاده آملی نیز اثری با عنوان الهی نامه دارد. وی در الهی نامه از لطیف‌ترین احساس‌های خویش و به تعبیری تجربه‌های درونی، در قالب الفاظ سخن می‌گوید و خوانندگان را به دنیای پاک عارفانه و سیر و سلوک خویش می‌برد و دربارهٔ معنویت می‌گوید.

دروس معرفت نفس

کتاب دروس معرفت نفس حسن‌زاده آملی که حاوی ۱۵۳ درس است و در آن مباحث خودشناسی، شناخت قوای انسانی، اثبات مقام تجرد و فوق تجرد نفس، نحوه ارتباط نفس و بدن، علم، سنخیت بین علم و ظرف آن، منطق، نقد مذهب مادیون، عالم ماده عالم خیال و عالم عقل، خواب – تعبیر و تأویل خواب، اتحاد علم و عالم و معلوم، فرق انسان و حیوان و نبات، عقل کل و نفس کل، کمال اول و کمال ثانی، عقل عملی و عقل نظری، ملائکه، انسان کامل، روح بخاری و روح انسانی، علم و عمل، معرفت فکری و معرفت شهودی، تکامل برزخی، معاد و قیام مورد بررسی قرار گرفته‌است.

اشعار

حسن‌زاده آملی در همان سن و سال کم به مطالعه کتاب‌های گلستان و بوستان سعدی و بهارستانِ جامی روی آورد. یکی از آثار حسن‌زاده آملی دیوان اشعار است که حدود پنج هزار بیت دارد و در قالب‌های غزل، رباعی، قصیده و ترجیع بند سروده شده‌است اما بیشتر اشعار در قالب غزل و در خصوص سیر و سلوک عرفانی است. دیوان اشعار علامه به سبک شاعران گذشته همچون حافظ، مولوی و شیخ محمود شبستری سروده شده‌است.