حمزه فَنْصوری، صوفی و ادیب شیعی اندونزیایی در قرن دهم هجری قمری. او در پنسور (باروس) واقع در کرانه غربی سوماترا متولد شد و فعالیت بسیاری برای گسترش تصوف و ادبیات عرفانی در اندونزی انجام داد.

محتویات

زندگی‌نامه

از جزئیات زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست، اما روشن است که به حجاز و شامات و عراق سفر کرده و مراکز مهم آموزشی علوم اسلامی، مانند مکه، مدینه، بیت المقدس و بغداد را دیده است. او پس از بازگشت به موطنش، در حکومت آچه به‌مقام افتاء منصوب شد.^[۱]

تبلیغ اسلام

با اینکه اسلام را صوفیان از قرن ششم/ دوازدهم به جهان مالایایی معرفی کردند، از هیچ سلسله خاصی در آنجا سخنی نیست. فنصوری از اولین صوفیانی بود که رسمآ تصوف را در این منطقه گسترش داد.^[۲] گویا او خود از صوفیان طریقه قادریه بود که، قبل از بازگشت به آچه، در بغداد به این طریقه پیوسته بود.^[۳]

حمزه نویسنده‌ای پرکار و اندیشمندی برجسته بود که بر سنّت فکری و اعتقادی زمان خویش تأثیر زیادی گذاشت. او در عرفان نظری سخت تحت تأثیر محیی‌الدین ابن عربی و پیرو او، عبدالکریم جیلی، بود. آثار فنصوری نشان می‌دهد که از اصطلاحات و مفاهیم عرفانی عارفان بزرگی چون غزالی، ابن‌عربی، مولوی و جامی نیز بهره برده است.^[۴] به‌نظر می‌رسد فنصوری با متون فارسی و عربی آشنایی داشته است.^[۵]

مهم‌ترین شاگرد

شمس‌الدین سُمَطْرانی (متوفی ۱۰۳۹) شاگرد برجسته فنصوری بود. او و سمطرانی دو شخصیت بارز اسلام عرفانی در منطقه مالی به‌شمار می‌روند که‌اندیشه وحدت وجود را در مجمع‌الجزایر مالی گسترش دادند.^[۶] تفسیر عارفانه آنها از اسلام نه تنها در آچه، بلکه در بخش وسیعی از دنیای مالایایی با اقبال گسترده‌ای مواجه شد و همین امر اعتراض صوفیان متشرعی چون رانیری و سینکیلی را برانگیخت.^[۷]

رانیری، که خود را صوفی راست کیش و سنّتی می‌پنداشت، فنصوری و اتباع او را صوفیانی بدعت‌گذار و مرتد خواند و دستور سوزاندن کتاب‌های او را صادر کرد؛^[۸] اما فنصوری بر اهمیت شریعت در سیر و سلوک و طریقت تأکید می‌ورزید و باور داشت که وابستگی متقابل عرفان و شریعت، مشخصه تجربه عرفانی است. فنصوری در همین باره در کتاب شراب العاشقین، برای نشان دادن پیوند شریعت و طریقت و حقیقت و معرفت باهم، از تمثیل کشتی استفاده کرده و گفته است شریعت در حکم این کشتی، طریقت عرشه، حقیقت محموله و کالای آن، و معرفت سود حاصل از تجارت این کالاست. حال اگر سازه کشتی در هم شکند، کشتی بی‌شک غرق و مال‌التجاره و سرمایه آن نیز نابود می‌شود.^[۹]

آثار

آثار فنصوری عموماً در حکم شرح و تفسیر تألیفات ابن عربی است.^[۱۰] او اندیشه‌های خود را در باب تصوف نظری تحت عناوین چهار مرحله طریقت عرفانی (شریعت، طریقت، حقیقت و معرفت)، چیستی وجود، اوصاف الهی و جذبه عرفانی نوشته است.^[۱۱] اسرارالعارفین، و کتاب المنتهی از آثار اوست.^[۱۲] به نظر نقیب عَطّاس، فنصوری اولین نویسنده‌ای بود که زبان مالایایی را برای بیان عقاید و تفکرات مستدل و نظام‌مند خود به کاربرد و بر این اساس باید وی را پدر ادبیات جدید مالایایی دانست.^[۱۳]

شخصیت ادبی

فنصوری در شعر نیز دست داشت و اشعار خود را در قالبِ سیعیر (یکی از قالب‌های شعری مالایایی که از تمدن اسلامی و ادبیات عربی اقتباس شده بود) بیان می‌کرد. وینستد و نقیب عطّاس برآن‌اند که‌از این نوع شعر، که چهار سطری (رباعی) است، اولین بار فنصوری استفاده کرد و او اولین نویسنده مالایایی است که آثار منظوم و منثور در ادبیات عرفانی مالی پدید آورده است.^[۱۴] او اندیشه‌های عرفانی خود را در قالب شعر و با زبانی نمادین و رمزی ارائه کرده است. از جمله در یکی از اشعارش، سفر روح بشر را برای ملاقات با خدا وصف و برای بیان این مقصود از تمثیل قایق استفاده کرده است. حرکت این قایق نمایانگر سفر روح به سوی خداست.^[۱۵]

استفاده از تصویر و استعاره و تشبیه، که در آن ایام بدیع بود، موجب شد اشعار فنصوری بر ادبیات مالایایی تأثیر عمیقی بگذارد. اشعار فنصوری همچنان منبع الهام است و بازتاب اندیشه‌های فنصوری، در شعر جدید مالایایی (هم در اندونزی و هم در مالزی) دیده می‌شود