دلایل تأکید رهبر انقلاب بر آموزش فلسفه و کلام در حوزه‌های علمیه

بسمه تعالی

خبرگزاری فارس: عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس با اشاره به تأکید اخیر رهبر معظم انقلاب بر آموزش فلسفه و کلام در حوزه‌های علمیه گفت: تاکید ایشان نشان‌دهنده این است که امکان بی‌مهری به علوم عقلی در حوزه در این زمان یا سال‌های آتی وجود دارد.

به گزارش خبرنگار آیین و اندیشه فارس، مقام معظم رهبری در دیدار روز چهارشنبه ۱۵ شهریور ۱۳۹۱ با اعضای شورای عالی حوزه‌های علمیه سراسر کشور با اشاره به منزلت و جایگاه این شورا در تربیت روحانیون و علمای تأثیرگذار بر ضرورت جدی گرفتن تحول در حوزه‌های علمیه و زنده کردن ظرفیت‌های درونی آن، و ارتقای سطح اخلاق، فکر و معرفت دینی طلاب تأکید کردند.

رهبر انقلاب اسلامی، مبنای اصلی کار در حوزه‌های علمیه را تربیت فقیه خواندند و خاطرنشان کردند: لازم است در کنار توجه به این مبنای اصلی، به آموزش و فراگیری علوم عقلی اعم از فلسفه و کلام نیز اهتمام شود.

تاکید رهبری بر پویایی بیشتر مباحث عقلی اعم از فلسفه و کلام در حوزه‌های علمیه موضوع تازه‌ای نیست، بلکه ایشان پیش از این در سخنرانی سال ۸۹ در میان اجتماع علما، فضلا، اساتید، مدیران مدارس و طلاب حوزه علمیه قم نیز بر جدی‌تر گرفتن فسلفه تاکید کرده بودند

اگر واقع‌بینانه نگاه کنیم، درهم تنیده بودن اسلام و عقلانیت از یک سو و هجوم شبهات و القائات دشمنان اسلام از سوی دیگر دلیل تأکیدات مکرر ایشان بر جدی گرفتن علوم عقلی در حوزه‌ها را بر ما روشن می‌سازد.

در همین راستا با حجت‌الاسلام علی فلاح‌رفیع، استاد فلسفه غرب و عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس و رییس سابق مرکز هم‌اندیشی استادان و نخبگان دانشگاهی گفت‌وگو کرده‌ایم. فلاح‌رفیع همچنین مسئولیت نهاد رهبری را نیز در دانشگاه تربیت مدرس بر عهده دارد.

اسلام اصل انسانیت را در عقل می‌بیند

* به عنوان نخستین سؤال عقلانیت در اسلام در کدام درجه از اهمیتی قرار دارد؟

ـ عقلانیت در اسلام از همان ابتدای ورود فرد به این دین مورد توجه بوده است، برخلاف سایر ادیان که حین ورود و پذیرش دین، چندان به استفاده از ابزار عقل اعتنایی ندارند. مبنای دین اسلام عقل است، زیرا عقل حجت باطنی است و به عنوان دلیلی محکم برای پذیرش دین مطرح می‌شود. ‌عقل اساس تکلیف در اسلام است.

درباره دلیل اصرار خداوند به عقلانیت می‌توان چنین استدلال کرد که تمامی انسان‌ها از عقل که همان حجت باطنی است برخوردارند، بنابراین بر اساس عقل می‌توان برای همه انسان‌ها استدلال کرد و ادله‌ای را از دین خداوند نشان داد. قرآن عقل را لبّ و مغز انسان دانسته‌اند و این دیدگاه نشان می‌دهد که اسلام اصل انسانیت را در عقل می‌بیند.

اسلام بر عقل‌گرایی استوار شده است تا حدی که گفته شده هرچه عقل حکم کند، شرع نیز به آن حکم می‌کند. البته بدیهی است که عقل مورد تاکید اسلام، عقلی است که از تعصبات و اغراض نفسانی به دور باشد.

فلسفه همراه با انسان متولد می‌شود، فقط میزان رشد آن در آدم‌ها متفاوت است

* بنابراین بالیدن فلسفه و کلام در جهان اسلام هم به دلیل جایگاه ویژه عقلانیت در این دین است، البته با این تفاوت که فلسفه در میان شیعیان بیشتر نزج گرفت…

ـ‌ دقیقا همین‌طور است. شاید عده‌ای تصور کنند که فلسفه از یونان وارد دنیای اسلام شد که البته این موضوع جای بحث دارد، اما عقل که به عنوان مبنای فلسفه قلمداد می‌شود در همه ابنای بشر وجود دارد،بنابراین نمی‌توان فلسفه را منحصر به یک ملت دانست. در واقع فلسفه با انسان تولد یافت، هرچند در یک سرزمین رشد کمتر یا بیشتر داشت. همه انسان‌ها به دلیل این‌که از عقل برخوردارند همواره به فلسفه گرایش داشته‌اند.

کلام نیز دفاع عقلانی از دین است و فرقش با فلسفه این است که فلسفه نگاهی آزاد به تمامی مسایل دارد، اما کلام از اصول فلسفه برای دفاع و تبلیغ دین استفاده می‌کند. با توجه به این امور، علت اصلی رشد فلسفه و کلام در اسلام هم تاکید بر عقل به عنوان ابزاری است که همه از آن برخوردارند.

چراغ عقلانیت هرگز میان شیعیان خاموش نشد

از یاد نبریم که گرایش به کلام و فلسفه شاهد فراز و نشیب‌هایی در طول تاریخ اسلام بوده است. در یک دوره‌ای طرفداران بیشتری داشته و در برهه‌ای به دلیل حاکمیت‌های اسلامی که کمتر نگاه عقلانی داشتند فلسفه مورد بی‌اعتنایی قرار گرفت و کمرنگ شد. با وجود این، هیچ‌گاه چراغ عقلانیت در طول تاریخ اسلام به ویژه در میان شیعیان به خاموشی نگرایید.

شیعیان پیرو اهل بیت(ع) هستند و اهل بیت(ع) نیز به عقلانیت اهمیت بسیار می‌دادند و به دلیل قایل شدن این اهمیت، رویکردی روشن‌بینانه به قرآن داشتند که به بهترین وجه ممکن این کتاب آسمانی را تبیین می‌کرد. بر این اساس عقل در مرکز توجه شیعیان قرار گرفت و لذا فلسفه و کلام در تشیع رشد بیشتری پیدا کرد.

دو دلیل تأکید رهبر انقلاب بر آموزش فلسفه

*حال به تاکید مقام معظم رهبری به توجه بیشتر به فلسفه و کلام بپردازیم. آنچه از این توجه نصیب اسلام می‌شود، چیست؟

ـ به اعتقاد من، رویکرد عقلانی به دین اسلام بود که این دین را به عنوان یک دین زنده و پویا معرفی کرد. اگر بخواهیم این پویایی ادامه پیدا کند چاره‌ای نداریم جر اینکه رویکرد عقلانی به دین را تقویت کنیم. البته باید از افراط و تفریط در این زمینه نیز بپرهیزیم و با تاکید بیش از حد بر عقلانیت، از دین دور نمانیم. تاکید مقام معظم رهبری بر اهتمام بیش از پیش حوزه‌های علمیه بر مباحث عقلانی نخست به دلیل اهمیت عقل در اسلام و دوم به دلیل الزام ترویج و پویایی تشیع و اسلام است. امروزه شبهات زیادی در فضای اسلام و تشیع چه از سوی معاندان و چه سوالاتی که به طور طبیعی در ذهن‌ها شکل می‌گیرند، مطرح می‌شوند که حجم زیادی هم دارند. این شبهات و سوال‌ها به حوزه‌ها و عالم اسلام هجوم می‌آورند که مستلزم پاسخ هستند و پاسخ محکم و مستدل به آنها نیز مستلزم فلسفه و استدلال‌های عقلانی است.

تاکید بر فلسفه و کلام در حوزه‌های علمیه یکی از ملزومات ترویج اسلام است. ترویج اسلام در میان غیرمسلمانان و همچنین روشنفکران و تحصیل‌کرده‌های داخلی از همان ابتدا باید بر مبنای استدلال‌های عقلی باشد تا بتواند خود را در برابر شبهات واکسینه کند. این ترویج نیازمند تقویت بحث‌های کلامی است تا بتوانیم دفاع جانانه‌ای از اسلام به عمل آوریم. مسلط نبودن به مباحث عقلی در دنیای امروز، قدرت دفاع جانانه از اسلام را از ما می‌گیرد.

رهبر انقلاب درباره بی‌مهری به فلسفه در حوزه‌های علمیه هشدار دادند

البته این تاکید مقام معظم رهبری به معنای کمرنگ شدن علوم دیگر در حوزه‌های علمیه نیست. تاکید ایشان نشان‌دهنده این امر است که امکان کم‌لطفی و بی‌مهری حوزه علمیه به مباحث کلام و فلسفه در یک دوره‌هایی وجود دارد، یعنی ممکن است که ما در این زمان یا سال‌های آینده شاهد چنین بی‌مهری باشیم.در واقع رهبر معظم انقلاب درباره این بی‌مهری به حوزه‌های علمیه هشدار دادند. ایشان با توجه به شرایط امروز ما، آینده را پیش‌بینی می‌کنند و امکان بی‌مهری به فلسفه و کلام در سال‌های آتی را قوی می‌بینند. خوشبختانه پس از انقلاب توجه به مباحث فلسفه و کلام در حوزه‌ها رشد کرد اما با وجود این، خطر بی‌مهری به مباحث عقلی حس می‌شد و همچنان می‌شود.

علوم عقلی از حوزه مقابل القائات و شبهات صیانت می‌کند

* چرا چنین خطری حس می‌شود؟

ـ القائات دشمن یکی از مهمترین دلایل امکان بی‌مهری حوزه‌های علمیه به فسلفه و کلام است. به اعتقاد من دشمنان قصد دارند به نوعی ما را به سوی مباحث غیرعقلانی سوق دهند تا در آینده از قدرت دفاع عقلانی ما از دین و پاسخ به شبهات بکاهند. با تضعیف نگاه عقلانی به دین چندان قدرت دفاع از دین را نخواهیم داشت، لذا برای حفظ این قدرت نیاز داریم مباحث کلامی را بیش از پیش مورد توجه قرار دهیم.

اگر بخواهیم دلایل تاکید رهبری بر تقویت فلسفه و کلام را به طور خلاصه بیان کنیم می‌توان پیشرفت و تبلیغ هر چه بیشتر اسلام در دنیای امروز و سپس کمک به مقابله با القائات دشمنان و ترویج خرافه‌گرایی را به عنوان مهمترین این دلایل مشخص کرد. متاسفانه به نظر می‌رسد امروز خرافاتی مانند جن‌گیری و رویاپردازی در جامعه ما زیاد شده است و رویکردی که می‌تواند در مقابل این گرایش قرار بگیرد، رویکرد عقل‌گرایی دینی است.

نظام اسلامی ما برای تداوم استواری خود به عقلانیت نیاز دارد

رویکرد عقلانی به دین همچنین پشتوانه مستحکم نظام جمهوری اسلامی در دنیای امروز است. نظام اسلامی ما برای تداوم استواری خود باید پشتوانه محکمی داشته باشد و این زیربنای محکم می‌تواند مباحث فلسفی و کلامی و رویکرد عقلانی به دین باشد، همان‌گونه که در قرآن نیز بر به کارگیری عقل تاکید شده است. البته مقصودم این نیست که عقل مورد تاکید اسلام، دقیقا همان عقل فلسفی است، اما به هر حال نمی‌توانیم از تاکید اسلام به عقل و استدلال عقلی چشم‌پوشی کنیم. در واقع همین استدلال‌های عقلی هستند که کلام را می‌سازند.

عقل سالم همیشه موافق دین است

فلسفه به همه چیز حتی به دین نگاهی آزاد دارد، اما کلام در پی دفاع از دین است. اما اگر عقلانیت موجود در فلسفه درست به کار گرفته شود، با دین هماهنگ می‌شود زیرا عقل سالم همیشه موافق دین بوده است. عمل به تاکیدات مقام معظم رهبری بر تقویت کلام و فلسفه در حوزه‌ها، دفاع عقلانی و مستحکم از شیعه را برای ما به ارمغان می‌آورد.

لزوم تحول و نوآوری در علوم عقلی احساس می‌شود

* تاکید مقام معظم رهبری بر تقویت کلام در حوزه‌های علمیه در حالی است که برخی از متخصصان این عرصه از فقدان نوآوری در این بخش سخن می‌گویند.

ـ بله. به همین دلیل شاید بتوان یکی از جنبه‌های تاکید ایشان بر کلام را لزوم تحول این علم و ورود آن به عرصه‌های جدید دانست. البته ناگفته نماند که کلام جدید در دو دهه اخیر رشد خوبی را در حوزه‌های ما شاهد بوده است که بخشی از آن مدیون تاکیدات رهبری بود. اما این به آن معنا نیست که ما نیاز به شیوه‌ها و روش‌های امروزی‌تر در این حوزه نداریم تا از این طریق قشرهای تحصیل‌کرده جامعه با راه دفاع عقلانی از دین آشنا شوند.

علم کلام باید از حالت انفعالی خارج شود

کلام امروز ما باید از حالت انفعالی خارج شود و رویکردی تهاجمی به خود بگیرد. البته رسالت کلام، دفاع از دین است، اما ایرادی ندارد که حتی پیش از طرح شدن شبهات، پاسخ آنها را داده باشیم نه اینکه منتظر بمانیم تا شبهه‌ای در دین ایجاد شود و سپس دست به کار شویم.

با توجه بیشتر به کلام و فلسفه در حوزه‌ها می‌توان به خروج کلام از لاک دفاعی و پویایی بیشتر آن امیدوار بود تا به واسطه این توجه، در آینده پشتوانه محکمی برای دفاع از انقلاب اسلامی ایران داشته باشیم.

انتهای پیام