۲۰۱۸-۱۲-۲۶

یکصد و هفتاد و نهمین جلسه گروه علمی کلام با موضوع “رابطه کلام و عقائد با نظام اسلامی“ با ارائه “حجت الاسلام والمسلمین جبرئیلی“ و با حضور اعضاء محترم گروه سه شنبه ۴ دی ۹۷ ساعت ۱۸ در مجمع عالی حکمت اسلامی برگزار شد.

خلاصه مباحث مطرح شده بدین شرح می باشد:

استاد رضانژاد: رحلت آیت‌الله هاشمی شاهرودی را تسلیت عرض می‌کنیم به مناسبت ایام چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، موضوعات مرتبط را مورد بحث قرار می‌دهیم که اولین جلسه را استاد جبرئیلی بیان می‌کنند.

استاد جبرئیلی : دانش کلام با همان تعریف مشهور مدّ نظر است که علم مرتبط با عقاید اسلامی و دفاع از معتقدات اسلامی و الهی است.

تعریف نظام: مجموعه متشکل از نهادهای حقوقی، سیاسی، نظامی که ذیل سه قوه شکل گرفته و فعالیت می‌کنند.

در نظام اسلامی، ‌هویت کلی حاکم بر نهادها و قوانین، ارزش‌های اسلامی است. چون نظام است، مجموعه فراگیر و اجزای متعدد دارد و ارتباط هدفمندی بین آنها وجود دارد و همه این مجموعه به دنبال یک هدف (آرمان مشخص) یعنی ساختاری مبتنی بر اسلام هستند.

حکومت دینی، حکومتی است که مرجعیت تامّه دین را در تمام برنامه‌ها پذیرفته است و به دنبال تحقق و اجرای اسلام است.

روایتی در مورد ارتباط این مفاهیم وجود دارد که از منتخب الاثر آیت الله صافی نقل شده است.

از حضرت امیرالمؤمنین نقل شده است:

فضل بن شاذان از طریق امام صادق علیه السلام و به نقل از حضرت امیر :

الاسلام والسلطان العادل اخوان توأمان، الاسلام اسّ و السلطان العادل حارسٌ… . [منتخب الاثر، ج ۲، ص ۲۷۱، حدیث ۶۴۰]

رابطه حکومت با عقاید  از این روایت روشن شود که اسلام اساس و ریشه است و سلطان و حاکم، حراست کننده و مجری است.

در جامع الاحادیث سیوطی، ج ۳، ص ۴۵۸ نیز این روایت آمده است. جمع کثیری از بزرگان معتقدند که پیامبر نظام سازی انجام داد که مبتنی بر دو محور اصلی بود، عقلیه و اندیشه‌ها و نیروهای انسانی . البته در همه حکومت ها به نحوی به مسائل کلامی توجه دارند هر چند امثال بنی امیه و بنی العباس، آموزه‌ها را به خدمت منافع حکومتی می‌گرفتند و گاهی این را ابزار سرگرم نمودن مردم و عالمان قرار می‌دادند و یا برای توجیه روش‌های حکومتی خود  با طرح مسایل کلامی خاص، این سیر را طی می‌کردند؛ همانند بحث خلق قرآن و … . در حکومت قاجار بیشتر اهمیت را به شاه به عنوان ظلّ الله و سلطان عادل و … دادند. در عصر مشروطه، حاکم و شاه را مشروطه نمودند یعنی شرایطی برای آن تعیین کردند.

در نظام جمهوری اسلامی سعی شد مجموعه اصول و فروع اعتقادی را در حاکمیت بکار گیرد.

برای بررسی این موضوع علاوه بر چهل ساله انقلاب،‌ دوره‌های قبلی را باید بررسی کرد البته تمرکزمان بر چهل سال اخیر است.

چهار محور بحث:

1. نقش عقاید در انقلاب (نقش کلام در اندیشه‌های انقلاب)
2. نقش عقاید در نظام اسلامی
3. آسیب‌های ایجاد شده
4. بایستگی ها

محور اول شامل چند قسم می‌شود:

• ایجاد جامعه توحیدی که افراد مثل یک واحد باشند. مثل حق انتخابات که حقوق یکسان برای همه باشد.
• عزت نظام و امت: چون خدا عزیز است [ان العزّه لله] نظام سعی کرد خود را عزیز نگه دارد و نیز مردم عزیز باشند. در این صورت سیاست خارجی را بر اساس اقتدار و عزت قرار می‌دهد.
• تأثیرگذاری نظام اسلامی احکام عملی و اجرایی مثلاً به دلیل اعتقاد به کرامت ذاتی انسان در اسلام، موضوع طهارت اهل کتاب مطرح شد و نیز ارث بردن زنان در برخی موارد.

دیدگاه مرحوم ملاعلی کنی در برابر ناصرالدین شاه و نیز فتوای میرزای شیرازی بر اساس قاعده نفی سبیل است که سلطه کفار بر مسلمین را نفی می کند و عزت الهی را دنبال می نماید.

• تغییر نگاه حاکمیت بر مردم در نظام فرهنگی

این که حکومت از روش سلطانی به حاکمیت مردم تغییر کند. برخلاف سکولاریسم که توجه صرف به حق فردی و اجتماعی دارد و برخلاف اومانیسم که تنها انسان محورانه هست، حکومت اسلامی به خدا و مردم در طول هم توجه دارد.

تغییر دید مردم هم اینگونه است؛ که مردم چون حاکمان و مسئولان را در طول مشروعیت ولایی و الهی می‌دانند، هر جا اشکال باشد، تأمل و نقدی دارند، این حساسیت‌ها بر اساس همان مبانی است.

در عرصه فرهنگی،‌ حرکت به سمت فرهنگی اسلامی است.

امام و رهبر معظم انقلاب هم فرموده‌اند که ما در مسیر هستیم و در اجرا حداقل آن است که در طی انقلاب اسلامی غدغه دینداری وجود داشته است.

معرفی تشیع به جهان غرب از اثرات مهم پیروزی انقلاب اسلامی در بحث اعتقادی و فرهنگی است. مثلاً علویون ترکیه تغییرات مثبت داشته‌اند و در مناطق اسلامی دیگر نیز این جریان دیده می‌شود تلاش برای ایجاد تمدن نوین اسلامی  هم از اینگونه اثرات فرهنگی انقلاب است.

مدیریت مناسک و تعظیم شعائر اسلامی از آثار مهم انقلاب و نظام است؛ اجرای حج با شکوه و مدیریت در مناسک اسلامی در بعد سیاسی، در مجرای تشکیل حکومت اسلامی، مطرح شده است بر این مبنا که پیامبر سه مقام رسالت، قضاوت و حکومت داشته است و دو عنوان دوم و سوم ادامه یافته است. امتداد و استمرار حاکمیت ولایی است و استقلال و عدم وابستگی هم یکی دیگر از برکات نظام اسلامی است، بر اساس آموزه‌هایی همچون (ان الباطل کان زهو قا).

جهانی بودن پیام انقلاب، بعد دیگری است که انجام شده است.

صدور پیام انقلاب، مانند کشورگشایی نیست. جهانی بودن نظام و انقلاب اسلامی، همان اقتضای جهانی بودن اسلام است.

بخش دوم: نظام اسلامی در عرصه کلام و عقاید اسلامی

کلام شیعی چهار دوره تحول داشته است:

1. دوره امام صادق علیه‌السلام، اولین خیز و تحول این عرصه است.
2. دوره شیخ مفید در قرن ۵-۴
3. دوره خواجه نصیر طوسی
4. علامه طباطبایی که ظهور و بروز اصلی آن در فضای انقلاب و شکل‌گیری نظام اسلامی است، این دوره مقارن مبارزات انقلاب و مطالبات عقیدتی و کلامی و شکل‌گیری نظام اسلامی است.

مقصود از تحول، ایجاد معرفت دینی، تولید معرفت دینی است. تولید معرفت دینی، ناظر به نیازهای روز انجام می‌شود. مثلاً در دوره شیخ مفید از مناطق مختلف اسلامی، سؤال می‌فرستند و پاسخ داده می‌شود.

این تولید و تحول در چند عرصه مسائل کلامی، فرهنگی، جامعه اسلامی و بین المللی است.

علامه طباطبایی هم در دوره معاصر این کار را انجام داده است. بزرگانی همچون آیت‌الله مطهری، مصباح و دیگران فعالیت‌های بسیاری انجام داده‌اند. تحول هم انواعی دارد:

1. تحول در مسائل کلامی، مثل فلسفه شرور و تفاوت‌ها در خلقت که امثال شهید مطهری می‌پردازند، فلسفه خاتمیت، بحث نبوت و معجزه که در این مباحث هرچند قبلا تلاش های علمی وجود داشته اما عالمان در دوره انقلاب اسلامی به تجمیع قرائن و شواهد استدلال در این موضوعات پرداختند.

بحث توحید که توسط امثال آیت‌الله جوادی، ‌مراتب توحید را بیان کرده‌اند و نصاب توحید بیان شد.

نگاه تاریخی به کلام و علم کلام قبل از انقلاب اصلاً وجود نداشته است.

نکته‌ مهم آن است که بروز و ظهور مسائل و  اجتماعی شدن مسایل کلامی و نشر و رشد آن در محیط‌های علمی، کار همان انقلاب و نظام اسلامی است. آثار علامه طباطبایی، به واسطه انقلاب در جامعه و محیط‌های اجتماعی و علمی ورود پیدا کرده است.

هم حوادث انقلاب و هم تأکید و رهنمودهای رهبران انقلاب این را توسعه داده است. انقلاب در تحول کلامی نقش داشته، مسیر را به سمت عقلانی بوه است. عالمان و متکلمان بزرگ به دلیل انقلاب در متن قرار گرفتند. تحول در مبانی و قواعد کلامی از دیگر آثار انقلاب است که اینها در اثر انقلاب ایجاد شده است.

تحول در متون کلامی بسیار مهم است که در اثر انقلاب ایجاد شده و تحول در مدیریت علم کلام یکی دیگر از نقش‌های مهم انقلاب است؛ کلام اسلامی و درس‌های نهج البلاغه و بررسی موضوعات و شبهات در این مسائل در اثر انقلاب اسلامی در حوزه‌ها ترویج شده است.

مراکز و مجلات تخصصی در اثر همین فضا ایجاد شده است.

ایجاد بسترهای لازم برای تحول نظام آموزشی یکی دیگر از آثار مهم انقلاب است. نظام اسلامی، آموزش علوم دینی و قرآن از مدارس تا تمام رشته‌های دانشگاهی نشر داده که خیلی مهم است.

اعزام مبلغ به نهادها و مراکز و شرکت‌های دولتی و … یکی دیگر از این موضوعات است.

کمک و ترویج مراکز اعتقادی مثل دارالقرآن‌ها، بنیاد غدیر و بنیاد مهدویت که در اثر انقلاب انجام شده است. برقراری و نشر دائره‌المعارف‌های اسلامی و مراکز اسلامی مثل مرکز نور و … توسط مدیریت و پشتیبانی نظام اسلامی است.

تأسیس و طرح فلسفه‌های مضاف و بحث الاهیات اجتماعی و … نیز از اثرات آن است.

آسیب‌ها:

1. جایگزینی فروع به جای اصول؛ ۲. کاهش دغدغه‌های عمومی در مردم و واگذاری مسئولیت‌ها به مراکز آموزش رسمی؛ ۳. تغییر مرجعیت علمی و کلامی [مثلاً برخی افراد شاعر، ‌مداح و … جای مراجع علمی را گرفته‌اند].

بایستگی‌ها:

1. برخورد فعال و اثباتی در عقاید و مباحث کلامی که باید حوزه وارد شود؛
2. خروج از فرد محوری به اجتماع محوری [نظام حالت اجتماعی است]؛
3. ساختار جدید در بحث‌های کلامی که برای محیط علمی جذاب باشد؛
4. بهره‌گیری از روش‌های جدلی در برابر فرقه و انحرافات.

نظرات اساتید حاضر:

استاد رضانژاد: در مورد روایت [الاسلام اسّ] تعابیر مختلفی وجود دارد در مجامع روایی شیعی و اهل سنت وجود دارد. در وصیت نامه اردشیر هم آمده است: ان الملک و الدین اخوان توأمان لا قوام لأحدهما الا بالاخر.

لازم بود تمرکز بیشتری در مورد کلام و نظام انجام شود.

مثلاً اوائل انقلاب با جریان‌های کمونیستی روبرو شدیم. یا تئوری منافقین در بحث‌های کلامی و تبیین جهان که ارائه می‌کردند و در مقابل آن، امثال شهید مطهری و شهید بهشتی وارد شده‌اند.

جریان دیگر، امثال بازرگان و … بودند که قرائتی از دین داشتند که در اوائل انقلاب مطرح شده است و در مقابل آن مباحثی ایجاد شده است.

نکته‌ی دیگر، دفاع از دین است که توسط انقلاب انجام شد در برابر مکاتب سوسیالیستی، امپریالیستی و عقاید نژاد پرستی فاشیستی؛ یعنی اگر نظام نبود، سرنوشت دین و کلام و عقاید نامعلوم بود. دفاع از اسلام در برابر شبهات، مسأله مهمی است که توسط نظام انجام می‌شود. فیلم‌ها و رسانه‌های دینی، قصص انبیاء و … که در حمایت نظام اسلامی در کل دنیا، منتشر شده است.

و این‌ها فقط در داخل کشور نیست و در عرصه بین الملل هم فعال بوده است و در رقابت بین مذاهب انجام شده است.

خوب است این مقاله در سطوح مختلف نشر پیدا کند.

استاد زمانی قمشه‌ای: قبل از انقلاب، حوزه‌های علمیه خون جگرهایی در برابر عقاید و فرقه‌های انحرافی داشته است که نظام اسلامی با رفع این موانع کار کلامی  را تسهیل کرده است.

استاد زهادت: این که پیامبر نظام سازی کرده‌اند که تشکیل حکومت از وظایف حضرت پیامبر است، چون این نظر، مخالفانی دارد خوب است ناظر به این شبهات و مخالفت‌ها بحث شود. انقلاب ارتباطات و تاثیر و صدور انقلاب اسلامی در این بستر فراهم شده مهم است.

استاد میرزایی: انقلاب اسلامی در بحث معرفی تشیع خیلی بازتاب دارد مثلا  در ۲۲ دانشگاه مهم دنیا،‌ کالج و کرسی شیعه شناسی تأسیس شده است، تأثر انقلاب اسلامی بر تقریب مذاهب.

لازم است تحولات دوره مشروطه هم ضمن بحث انجام شود.

دکتر دهقان: سؤالی مطرح است این که چهار دوره تحول کلام که گفته شد در خصوص دوره علامه طباطبایی، شاخصه تحول کلامی و خصوصیت اصلی آن چیست؟ در قسمت فرهنگی نقش انقلاب به معرفی تشیع به جهان مطرح شد که اینها تأثیرات انقلاب است.

بحث شرور و خاتمیت لازم است صحبت شود که آیا از آثار انقلاب است یا قبلاً هم عنوان شده است.

آقای میرزایی: عنوان بحث خیلی وسیع است. اگر توحید در حاکمیت و رابطه آن با نظام اسلامی مطرح می‌شد، دقیق‌تر بود. از عنوان بحث فعلی استفاده می‌شود که هدف بیان این است که  علم کلام چه نقشی در نظام اسلامی داشته است.

آقای مصطفی‌پور: چون موضوع بحث، روابط کلام با نظام است؛ می‌تواند دو سویه بحث شود یعنی تاثیر کلام در انقلاب و بالعکس

حرف‌ها و مسائلی که جریان‌های انحرافی ایجاد کردند زمینه‌ساز حرکت انقلاب در برابر آن‌ها شد. تأکید بر حکومت داشتن در اسلام مهم است، این مسأله زیربنائی مهم است که اسلام دارای حکومت است و این از اهداف مهم اسلام و معصومین است. به گونه ای  که وقتی کل فقه بررسی شود، روح حاکم بر آن بدون اجرای حکومت، امکان ندارد.

آقای اسحاقیان: یکی از نکات مهم آن است که اصل تشکیل حکومت اسلامی اهمیت دارد هر چند آسیب‌هایی وارد شده باشد، حرکت رو به جلو، برای حاکمیت دین و ارزش‌های اسلامی و اعتقادی است و جای تقدیر دارد، حتی امام حسین علیه‌السلام با وجود آن که در شرایطی قرار گرفت که حکومت اسلامی به انحراف رفته قرار گرفته در دعای عرفه خدا را شکر می‌کند که در دوران طواغیت و دولت باطل نبوده است (لم تخرجنی لرافتک بی …و احسانک الیّ فی دوله ائمه الکفر الذین نقضوا عهدک). امام حسین علیه‌السلام نبودن در دوران کفر و حکومت کفر را لطف خدا می دانند.

استاد جبرئیلی: توجه به نقش نظام در تثبیت دین در برابر انحرافات مهم است.