سلمان ساوجی

جمال‌الدین، سلمان بن علاءالدین محمد، (۷۰۹–۷۷۸ق) معروف به سلمان ساوجی و خواجه سلمان، شاعر شیعه قرن هشتم هجری. خواجه سلمان در درجه اول قصیده‌سراست ولی غزل، قطعه، رباعی و مثنوی هم سروده است. او رابطه نزدیکی با دربار شاهان به ویژه، سلطان اویس ایلخانی، داشته است. سلمان، چند قصیده در مدح پیامبر(ص) و اشعاری در مدح امیرالمؤمنین(ع) و رثای حسین بن علی(ع) دارد.

محتویات

زندگی‌نامه

سلمان ساوجی ملقب به جمال‌الدین و متخلص به سلمان پسر علاءالدین محمد ساوجی است که تولد او را به اختلاف آراء از ۶۹۲ تا ۷۰۹ قمری دانسته‌اند. پدرش اهل فضل و قلم بوده است. محل تولد او ساوه بوده و پدرش در آنجا صاحب منصب و مقامی از سوی دولت بوده است.^[۱]

سلمان، با وجود جاه و مقامی که پدرش در ساوه داشت، آن دیار را ترک کرده و به بغداد رفته است. او به اقتضای آنچه از خاندانش به ارث برده بود، به خدمت سلاطین و امراء رغبت داشت. سلمان، ابتدا به خدمت خواجه غیاث‌الدین محمد وزیر درآمد. خواجه سلمان قصیده‌ها و قطعاتی در مدح یا رثای سلاطینی چون، غیاث‌الدین محمد، سلطان ابوسعید، شاهان ایلخانی، شیخ حسن بزرگ، دلشاد خاتون، سلطان اویس و… دارد.^[۲] سلمان ساوجی، تربیت سلطان اویس را به درخواست دلشاد خاتون، بر عهده گرفت.^[۳] و پس از به سلطنت رسیدن او، از خاصان دربارش بود.

سلمان، در اواخر عمر به علت پیری، ضعف چشم و بیماری از ملازمت دربار استعفا خواست و در پایان عمر به ساوه برگشت و با قناعت زندگی کرد.^[۴] در تاریخ وفات او هم اختلاف است اما از شعرش در تهنیت ورود سلطان حسین در بازگشت به تاج و تخت، می‌فهمیم که تا ۷۷۷ق در قید حیات بوده است.^[۵]

شعر سلمان

سلمان همدوره شاعرانی مانند عبید زاکانی، ناصر بخاری، خواجوی و میر کرمانی و مظفر هروی است.^[۶]علاءالدوله سمنانی، درباره شعر سلمان گفته «همچو انار سمنان و شعر سلمان در هیچ کجا نیست». حافظ هم شعری درباره او گفته با این مضمون که:

دولتشاه هم می‌نویسد مرتبه سلمان به دور دولت شاه اویس و دلشاد خاتون درجه اعلی یافت و سخن او در اقطار ربع مسکون شهرت گرفت.^[۷]

سلمان در درجه اول یک قصیده سرا بود؛ هرچند در سرایش غزل و قطعه و… هم مهارت داشت. رگه‌های شیعی در اشعار او زیاد است، تا جایی که برخی او را یک شیعه متعصب دانسته‌اند. او چند قصیده و ترکیب‌بند در منقبت حضرت علی(ع) و امام حسین(ع) دارد.^[۸]شعر سلمان ساوجی درباره امام حسین(ع):

سلمان ساوجی، دیوان سلمان ساوجی، مقدمه تقی تفضلی، ص۱۱

قصاید سلمان، بیشتر در مدح خاندان جلایری ساخته شده است. او قصیده‌ای چند در مدح پیامبر اسلام(ص) دارد.^[۹] قصاید او عموما از چهل بیت تجاوز می‌کند و در قصیده بدایع الابحار به ۱۵۷ بیت می‌رسد. سلمان، بطور کلی در قصاید به صنایع لفظی توجه دارد و گاهی لطف معنی را فدای زیبایی لفظ می‌کند.^[۱۰]

سلمان، دو مثنوی دارد؛ «جمشید و خورشید» و «فراق‌نامه».^[۱۱] جمشید و خورشید از خسرو و شیرین نظامی تقلید شده و فراق‌نامه، برای خاطر سلطان اویس ساخته شده است.^[۱۲]

قطعات سلمان حدود پانصد بیت است که بیشتر در طلب وظیفه یا شکایت از وزیران است که مقرری او را نپرداخته‌اند و از حیث لفظ و معنی چندان پسندیده نیست.^[۱۳]

او در غزل از سعدی و مولوی پیروی کرده؛ ولی سبک غزل‌سرایی‌اش بیش از همه به حافظ نزدیک است. سلمان ساوجی، رباعیاتی نیز دارد.^[۱۴]

پانویس

1. ↑ نک: سلمان ساوجی، دیوان سلمان ساوجی، مقدمه تقی تفضلی، ص۱و۲ ؛ آقابزرگ، الذریعه، ج ۹، ص۴۶۲
2. ↑ سلمان ساوجی، دیوان سلمان ساوجی، مقدمه تقی تفضلی، ص۲-۵؛ رازی، هفت اقلیم، ج ۲، ص۵۲۲
3. ↑ سلمان ساوجی، دیوان سلمان ساوجی، مقدمه تقی تفضلی، ص۶
4. ↑ رازی، هفت اقلیم، ج۲، ص۵۲۲
5. ↑ سلمان ساوجی، دیوان سلمان ساوجی، مقدمه تقی تفضلی، ص۸-۱۰؛ رازی، هفت اقلیم، ج۲، ص۵۲۲
6. ↑ سلمان ساوجی، دیوان سلمان ساوجی، مقدمه تقی تفضلی، ص۸
7. ↑ سلمان ساوجی، دیوان سلمان ساوجی، مقدمه تقی تفضلی، ص۲
8. ↑ سلمان ساوجی، دیوان سلمان ساوجی، مقدمه تقی تفضلی، ص۱۰-۱۱
9. ↑ نک: احمدی بیرجندی، مدایح محمدی در شعر فارسی، ص۷۵-۸۱
10. ↑ سلمان ساوجی، دیوان سلمان ساوجی، مقدمه تقی تفضلی، ص۱۹
11. ↑ احمدی بیرجندی، مدایح محمدی در شعر فارسی، ص۷۵ ؛ سلمان ساوجی، دیوان سلمان ساوجی، مقدمه تقی تفضلی، ص۲۳
12. ↑ سلمان ساوجی، دیوان سلمان ساوجی، مقدمه تقی تفضلی، ص۲۳
13. ↑ سلمان ساوجی، دیوان سلمان ساوجی، مقدمه تقی تفضلی، ص۲۵
14. ↑ سلمان ساوجی، دیوان سلمان ساوجی، مقدمه تقی تفضلی، ص۲۷و۳۲

منابع

• آقابزرگ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، اسماعیلیان، قم.
• احمدی بیرجندی، احمد، مدایح محمدی در شعر فارسی، آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۳۷۲ش.
• رازی، امین احمد، هفت اقلیم، تحقیق جواد فاضل، علمی، تهران، بی‌تا.
• ساوجی، سلمان، دیوان سلمان ساوجی: شامل غزلیات، ترجیعات، قصاید، رباعیات، مقدمه‌نویس، تقی تفضلی، صفی‌علیشاه، تهران، ۱۳۶۷ش.