محمدبن رجب حلی

رجب بن محمد بن رجب حلی (حدود ۷۴۳ق-درگذشته پس از ۸۱۳ق) مشهور به حافظ رجب بُرسی، محدث و عارف شیعه قرن هشتم بود. مشارق انوار الیقین مهم‌ترین اثر اوست. در این کتاب روایاتی را همانند خطبه تطنجیه نقل می‌کند که در دیگر آثار شیعه یافت نمی‌شود. او باور خود را مطابق عقاید مشهور شیعه می‌داند؛ با این حال برخی او را به غلو متهم کرده‌اند و برخی نظراتش را شاذ دانسته‌اند. شیخ حر عاملی به دلیل اتهام غلو او را توثیق نمی‌کند.

زندگی‌نامه

رضی‌الدین حافظ رجب بن محمد بن رجب حلی، نامش رجب و ملقب به حافظ است. در معنای حافظ اگرچه محتمل است به معنای حدیثی باشد، اما افندی در ریاض العلماء آن را تخلص شعری می‌داند..^[۱] او خود را «رجب الحافظ» خوانده است. تخلص او در اشعار «حافظ برسی» یا «حافظ» است. برس را روستایی میان کوفه و حله^[۲] یا روستایی در خراسان دانسته‌اند.^[۳] بیتی از او^[۴] دلالت دارد که او در برس متولد شده و در حله زندگی کرده است.^[۵] نام او (رجب)، تخلص داشتن در شعر، نام بردن از نام‌های ایرانی مانند افراسیاب و لهراسب و… در آثارش^[۶]، ایرانی‌بودن یا اقامت در ایران را برای او محتمل می‌سازد.^[۷] تذکره‌نویسان تا چند قرن از او سخن نگفته‌اند. حر عاملی و عبدالله افندی اصفهانی|افندی در قرن دوازدهم از او یاد کردند. مشارق الانوار برسی از همان سده ۹ق در برخی محافل امامیه کتابی شناخته شده است. کفعمی در اواخر سده هشتم از مشارق الانوار نقل می‌کند.^[۸] و پس از او دیگران عالمان از این کتاب استفاده کرده‌اند.^[۹] تاریخ ولادت و وفات او نامعلوم است.در مشارق میگوید که این کتاب را ۵۸۰سال پس از ولادت حضرت مهدی نوشته است..^[۱۰] حر عاملی و افندی او را محدث، فقیه، ادیب و صوفی خوانده‌اند.^[۱۱] در نوشته‌هایش تسلط او بر عرفان نظری هویداست. او را متأثر از سید حیدر آملی، فضل‌الله حروفی و عارفان متقدم مانند حلاج دانسته‌اند.^[۱۲] برسی علم اسرار حروف و اعداد را می‌دانست و در شرح اخبار از آن استفاده می‌کرد. در نثر و شعر مهارت داشت.^[۱۳] سروده‌هایی از او برجای مانده که همگی در فضائل اهل بیت است.^[۱۴]

برخی منابع از سفر اواخر عمر او به ایران گفته‌اند. معصوم‌علیشاه او را درگذشته و مدفون در مشهد می‌داند.^[۱۵] خوانساری بقعه حافظ رجب در اردستان را از آن برسی دانسته است.^[۱۶]

عقاید

برسی خود را معتقد به اعتقادات مشهور امامیه می‌داند.^[۱۷] از غلات انتقاد می‌کرده^[۱۸] و خود را «نمط اوسط» و جدا از افراط و تفریط دانسته‌است.^[۱۹] با این‌حال باورهایش گاهی با اعتراض مواجه شده است و به غلو متهم شده است.^[۲۰] در برخی شعرهایش نسبت غلو را از خود رد می‌کند.^[۲۱]

حر عاملی از افراط در باورهای برسی سخن می‌گوید.^[۲۲] مجلسی از مطالب «موهم خبط و خلط و ارتفاع» در کتاب وی می‌گوید.^[۲۳] در مقابل، برخی او را غالی ندانسته‌اند و تنها باورهایش را شاذ خوانده‌اند.^[۲۴] به دلیل اتهام غلو و افراط، حرعاملی او را توثیق نکرده است^[۲۵] مجلسی روایاتی را که تنها او ذکر کرده، غیرقابل اعتماد شمرده است.^[۲۶]

در آثار برسی، به ویژه مشارق، روایاتی یافت می‌شود که در دیگر متون حدیثی شیعه نیست، همانند خطبه افتخار و خطبه تطنجیه. او به منابع درخور توجهی از منابع متقدم شیعه مانند الواحده ابن جمهور دسترسی داشته است.^[۲۷] همچنین برسی، شروحی خاص که ناشی از دیدگاه عرفانی و آگاهی به اسرار حروف بود، بر روایات داشت. روایات متفرد و شروح خاص برسی، کلمات او را غریب جلوه داده است.

آثار

خطی

• اسرار الائمه. مندرج در مشارق الانوار
• انشاء التوحید و الصلوات علی النبی و آله الائمه الهداه علیهم السلام
• الالفین فی وصف ساده الکونین
• الدُرّالثمین فی ذکر خمسمائه آیه نزلت من کلام رب العالمین فی فضایل امیرالمؤمنین علیه‌السلام.^[۲۸]
• کتابی درباره مولد نبی صلّی اللّه علیه و آله وسلّم و فاطمه و امیرالمؤمنین علیهماالسلام و فضایل آن‌ها^[۲۹]
• مشارق الامان فی لباب حقائق الایمان؛ تألیف ۸۱۱ق، مضمونی مانند مشارق الانوار دارد.^[۳۰]

چاپی

• مشارق انوار الیقین؛ تألیف در ۷۷۳ق^[۳۱] مشارق مهم‌ترین اثر برسی است. مجموعه‌ای از روایات و شرح آنها درباره ولایت امیرالمؤمنین و ائمه است. این کتاب بارها چاپ شده است و ترجمه و خلاصه‌هایی از آن منتشر شده است.^[۳۲]
• تحریر مشارق الانوار؛ تحریر دوم مشارق الانوار تألیف شده در ۸۱۳ق^[۳۳]
• تفسیر سوره‌ التوحید؛ رساله‌ای کوچک که به ضمیمهٔ‌ وحدت از دیدگاه عارف و حکیم چاپ شده است.
• لوامع انوار التمجید و جوامع اسراره فی التوحید؛ متنی کوتاه شامل اعتقادات مؤلف به عنوان مقدمه بر مشارق الحاق شده^[۳۴] و در آغاز نسخ چاپی مشارق آمده است.^[۳۵]
• رساله لمعه؛ در کشف اسرار اسماء و صفات و حروف و آیات و دعوات و کلمات قرین^[۳۶]
• اشعار؛ علامه امینی در الغدیر ابیاتی از او نقل کرده.^[۳۷] در شعراء الحله حدود ۵۰۰بیت^[۳۸] و محمدبن طاهر سماوی در مجموعه‌ای حدود ۷۰۰بیت از او نقل می‌کند.^[۳۹]

پانویس

1. پرش به بالا↑ افندی، ریاض العلماء، ج۲، ص۳۰۵
2. پرش به بالا↑ قاموس، ذیل برس
3. پرش به بالا↑ قمی، الکنی…، ج۲، ص۱۶۷؛ لغت‌نامه…، ذیل برس.
4. پرش به بالا↑ نک: امینی، الغدیر، ج۷، ص۶۷
5. پرش به بالا↑ افندی، ریاض العلماء، ج۲، ص۳۰۴؛ امین، ج۶، ص۴۶۵
6. پرش به بالا↑ برسی، مشارق انوار الیقین، ص۵۹
7. پرش به بالا↑ شیبی، الصله بین التصوف و التشیع، ص۲۴۰-۲۴۱
8. پرش به بالا↑ کفعمی، المقام الاسنی، ص۲۴؛ کفعمی، المصباح، ص۱۷۶، ۱۸۳
9. پرش به بالا↑ مثلا: کنز المطلاب سید ولی الله رضوی، کلمات مکنونه فیض کاشانی به نقل از آقابزرگ، الذریعه، ج۱۸، ص۱۶؛ فیض کاشانی، کلمات مکنونه، ص۱۹۶
10. پرش به بالا↑ افندی، ریاض العلماء، ج۲، ص۳۰۵
11. پرش به بالا↑ حر عاملی، امل الآمل، ج۲، ص۱۱۷؛ افندی، ریاض العلماء، ج۲، ص۳۰۴
12. پرش به بالا↑ شیبی، الصله بین التصوف و التشیع، ج ۲، ص۲۲۴
13. پرش به بالا↑ حر عامل، آمل، ج۲، ص۱۱۷-۱۱۸؛ امین، ج۶، ص۴۶۶
14. پرش به بالا↑ مثلاً نک: دیلمی، ارشاد القلوب، ص۴۴۶؛ امینی، الغدیر، ج۷، ص۳۳بب؛ خاقانی، شعراء الحله، ج۲، ص۳۷۱بب؛ نیز نک: برسی، مشارق انوار الیقین، ص۲۲۵-۲۴۷، ملحقات
15. پرش به بالا↑ امعصوم‌علی‌شاه، ج۳، ص۷۱۱
16. پرش به بالا↑ قس: قمی، الفوائد..، ص۱۸۱
17. پرش به بالا↑ برسی، مشارق انوار الیقین، ص۲۱۴-۲۱۵
18. پرش به بالا↑ برسی، مشارق انوار الیقین، ص۲۱۳
19. پرش به بالا↑ برسی، مشارق انوار الیقین، ص۱۹۸
20. پرش به بالا↑ بغدادی، هدیه، ج۱، ص۳۶۵
21. پرش به بالا↑ حر عاملی، امل الامل، ج۲، ص۱۱۷ مثلا: کلما ازددت مدیحا فیه قالوا لا تغالی.و اذا أبصرت فی الح‌ق یقینا لا أبالی
22. پرش به بالا↑ حر عاملی، امل الآمل، ج۲، ص۱۱۷
23. پرش به بالا↑ مجلسی، بحار الانوار، ج۱، ص۱۰؛ برای تأیید نک: افندی، ریاض العلماء، ج۲، ص۳۰۷؛ خوانساری، روضات الجنات، ج۳، ص۳۲۴
24. پرش به بالا↑ بروجردی، طرائف المقال، ج۲، ص۱۶۲؛ امینی، الغدیر، ج۷، ص۳۳-۳۴
25. پرش به بالا↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۳۰، ص۱۵۹-۱۶۰
26. پرش به بالا↑ مجلسی، بحار الانوار، ج۱، ص۱۰؛ ج۴۲، ص۳۰۰-۳۰۱
27. پرش به بالا↑ مثلاً نک: ص۱۶۲؛ نیز کلبرگ، ص۳۸۰
28. پرش به بالا↑ افندی، ریاض العلماء، ج۲، ص۳۰۵
29. پرش به بالا↑ آقا بزرگ طهرانی، الذریعه، ج ۲۳، ص۲۳۶؛ امین اعیان الشیعه، ج ۶، ص۴۶۶
30. پرش به بالا↑ افندی،‌ ریاض العلماء، ج۲، ص۳۰۵؛ آقابزرگ، الذریعه، ج۲، ص۲۹۹؛ کنتوری، کشف الحجب، ص۵۲۱
31. پرش به بالا↑ نک: حرعاملی، امل الآمل، ج۲، ص۱۱۷
32. پرش به بالا↑ آقابزرگ، الذریعه، ج۲۱، ص۳۴، ۱۴۱، ج۷، ص۲۳۳، ج۹(۲) ص۶۶۰، ج۱۴، ص۶۵؛ افندی، ریاض العلماء۷ ج۲، ص۳۰۷؛
33. پرش به بالا↑ افندی،‌ ریاض العلماء، ج۲، ص۳۰۵؛ آقابزرگ، الذریعه، ج۲، ص۲۹۹
34. پرش به بالا↑ کنتوری، کشف الحجب، ص۴۸۱؛ آقابزرگ، الذریعه، ج۱۸، ص۳۶۲
35. پرش به بالا↑ برسی، مشارق الانوار، ص۵-۱۳
36. پرش به بالا↑ افندی، ریاض العلماء، ج۲، ص۳۰۵
37. پرش به بالا↑ امینی، الغدیر، ج۷، ص۳۸-۶۷
38. پرش به بالا↑ خاقانی، شعراء الحله، ج۲، ص۳۷۱-۳۹۴
39. پرش به بالا↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۹، ص۱۳۲

منابع

1. آستان قدس، فهرست
2. آقابزرگ، الذریعه
3. افندی، عبدالله، ریاض العلماء، قم، ۱۴۰۱ق
4. امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، ۱۴۰۳ق
5. امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، ۱۳۸۷ق
6. بحرانی، هاشم، حلیه الابرار، به کوشش غلامرضا مولانا بحرانی، قم، ۱۴۱۱
7. بحرانی، هاشم، مدینه معاجز، به کوشش عزت الله مولایی همدانی، قم، ۱۴۱۳ق
8. برسی، رجب، مشارق انوار الیقین، بیروت، ۱۳۷۹ق
9. بروجردی، علی، طرائف المقال، به کوشش مهدی رجایی، قم، ۱۴۱۰ق
10. بغدادی، هدیه
11. حر عاملی، محمد، امل الآمل، به کوشش احمد حسینی، بغداد، ۱۳۸۵ق
12. حر عاملی، الجواهر، قم، مکتبه المفید
13. حر عاملی، وسائل الشیعه، به کوشش محمدرضا حسینی جلالی، قم، ۱۴۱۴ق
14. حسنی، هاشم معرف، الموضوعات فی الآثار و الاخبار، بیروت، ۱۴۰۷ق
15. خاقانی، علی، شعراء الحله، نجف، ۱۳۷۲ق
16. خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، بیروت، ۱۴۱۱ق
17. دیلمی، حسن، ارشاد القلوب، بیروت، ۱۳۹۸ق
18. شیبی، کامل مصطفی، الصله بین التصوف و التشیع، بیرت، ۱۹۸۲
19. فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، به کوشش ابن یوسف شیرازی و دیگران، تهران، ۱۳۱۳ش
20. فیض کاشانی، محمدمحسن، کلمات مکنونه، تهران، ۱۳۴۲
21. قاموس
22. قمی،‌عباس، الفوائد الرضویه، تهران، ۱۳۷۲ش
23. قمی، عباس، الکنی و الالقاب،‌ تهران، ۱۳۹۷ق
24. کفعمی، ابراهیم، المصباح، تهران، ۱۳۲۱ق
25. کفعمی، ابراهیم، المقام الاسنی، قم، ۱۴۱۲ق
26. کنتوری، اعجاز حسین، کشف الحجب و الاستار، قم، ۱۴۰۹ق
27. لغت‌نامه دهخدا
28. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق
29. مرعشی، خطی
30. مرکزی، خطی
31. معصوم‌علی‌شاه،‌ محمدمعصوم، طرائق الحقائق، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، ۱۴۵ش