یکصد و سیزدهمین جلسه گروه علمی فلسفه اخلاق

یکصد و سیزدهمین جلسه گروه علمی فلسفه اخلاق با موضوع “زیربنای حسد و حسدورزی“ با ارائه “حجت الاسلام حسین شهسواری“ و با حضور اعضاء محترم گروه یکشنبه ۲۵ آذر ۹۷ساعت ۱۹ در مجمع عالی حکمت اسلامی برگزار شد.

خلاصه مباحث مطرح شده بدین شرح می باشد:

عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام‏ أُصُولُ الْکُفْرِ ثَلَاثَهٌ الْحِرْصُ وَ الِاسْتِکْبَارُ وَ الْحَسَدُ فَأَمَّا الْحِرْصُ فَإِنَّ آدَمَ علیه السلام حِینَ نُهِیَ عَنِ الشَّجَرَهِ حَمَلَهُ الْحِرْصُ عَلَى أَنْ أَکَلَ مِنْهَا وَ أَمَّا الِاسْتِکْبَارُ فَإِبْلِیسُ حَیْثُ أُمِرَ بِالسُّجُودِ لآِدَمَ فَأَبَى وَ أَمَّا الْحَسَدُ فَابْنَا آدَمَ حَیْثُ قَتَلَ أَحَدُهُمَا صَاحِبَهُ‏ (الکافی (ط – الإسلامیه) ؛ ج‏۲ ؛ ص۲۸۹).

در علم اخلاق «حسد» و «حسدورزى» از جمله گناهان بزرگ و رذایل اخلاقى به شمار مى رود که در نفس و جان آدمى رسوخ کرده، بنیان معنوى و درون حقیقى انسان را به ویرانه‏اى تبدیل مى‏کند.

به بیان دیگر: حسد حالتى است نفسانى که صاحب آن، سلب و زوال کمال و نعمت حتى کمال و نعمت متوهّم را که در غیر است، آرزو مى کند.

حسد صاحبش را پیوسته در رنج و تعب و زحمت افکنده آزارش مى دهد، زیرا نعمت‏هاى الهى نامتناهى و غیر منقطع است و افاضه‏اش به بندگان نیز همیشگى مى باشد.

از آنجایى که منشأ و سرچشمه‏ى همه‏ى نعمت‏ها و امتیازات و کمال‏ها، خداوند تبارک وتعالى است، این خصلت، فرد حسود را به مقام عناد عظیم و ضدیت با آفریدگار و پروردگار عالم مى‏کشاند.

بر این اساس آیا زیربنا و مبدأ حسادت، و حسدورزی ناخوشنودى از قضاى الهى نیست؟

با کمى دقّت پی خواهیم برد فرد حسد پیشه با رفتار خود نقص خداوند سبحان را خواهان است و ذات بارى تعالى را نمى‏خواهد متّصف  به اوصاف کمالیه بداند زیرا آنچنان که در کتب حکمى و عرفانى تبیین شده و پیش از آنها خداوند متعال در قرآن کریم فرموده‏اند: افاضه‏ى نعمت‏ها در وقت و جاى مناسب از صفات کمالیه‏ى حقّ است، نمى‏توان خداوند عالم را که فیّاض على الاطلاق است تصور نمود ولى افاضه‏ى نعمت را از او منقطع دانست لذا افاضه ننمودن فیض با شرایط استحقاق و مصلحت براى فیاض نقص خواهد بود. فرد حسود خود خواهان ثبوت این نقص بر دامان کبرایى ذات مستجمع جمیع کمالات،است.

نکته دیگرى که نباید از نظر دور داشت «شِرّیر» بودن فرد حسود است، به جهت که نعمت‏هاى الهى جملگى وجوداتند و آنچه شرّ است و از جمله‏ى بدى‏ها محسود مى شود به عدم و نیستى بر مى گردد.

این نکته از مطالب بلندى است که حکماى الهى بر آن تأکید و تصریح کرده و گفته‏اند: هر کس به شرّ راضى شود، اگر چه براى دشمن خود باشد، موجود شِرّیر و پلید به شمار مى آید.

اسباب و نشأ حسد

۱٫عداوت و دشمنى: وقتى انسان را کسى مورد اذیت و آزار قرار دهد و با اغراض او مخالفت ورزد، کینه آن شخص در دل انسان مورد اذیت و ستم واقع شده، پدید مى‏آید.
۲٫احساس برترى و عزّت: به این معنا که چون براى حسود سخت و دشوار است که ببیند یکى از همگنان او از نعمتى یا موقعیتى برخوردار است
۳٫کبر و خود بزرگ بینى: این سبب بدینگونه است که شخص حسود خود را برتر از دیگران مى‏داند به همین لحاظ توقع دارد همه باید

۴٫تعجّب: شخص حسود از اینکه فردى از اطرافیان او داراى امتیازاتى شده است، متعجّب مى‏شود و آن نعمت یا مزیّت را که قطعا فرد مورد نظر وى در پرتو تلاش و کوشش خود و یا با رعایت تقوا و بکار بستن ملکات نفسانى و کسب صلاحیّت‏هاى لازم، بدست آورده است، خلاف سنّت الهى و قانون عادى و طبیعى مى‏پندارد

۵٫ترس از دست رفتن منابع و مقاصد: این مورد در جایى صورت مى‏پذیرد که دو فرد خواستار یک چیز باشند، در این حال با یکدیگر احساس مزاحمت مى‏کنند در نتیجه نسبت به هم حسد مى‏ورزند

۶٫حب ریاست و مال و جاه (حب نفس):

۷٫خبث باطن و بدخواهى براى دیگران: گاهى اوقات انسان مى‏شنود کسى امتیاز و نعمت و موقعیّتى را به دست آورده اندوهگین و افسرده مى‏شود،

مراتب حسد

انسان در مواجه با نعمتى خدادادى که دیگران از آن برخوردار هستند چند حالت پیدا مى‏کند:

1. گاهى نابودى نعمت را خواستار مى‏شود، اگر چه آن نعمت را براى خود نخواهد.
2. بعضى اوقات خواستار زوال نعمت از دیگرى و انتقال آن به خود مى‏باشد یعنى چون مى‏خواهد از آن نعمت برخوردار شود از این رو تمناى زوال آن را از دیگرى مى‏کند.
3. گاهى آرزو مى‏کند که از آن نعمت برخوردار شود ولى چون از بدست آوردن آن ناتوان است خواهان برطرف شدن آن نعمت از غیر خود که داراى آن است، مى‏باشد تا این که تفاوتى بین او و کسى که از نعمت برخوردار است (محسود) وجود نداشته باشد.
4. زمانى آرزوى برخوردارى از آن نعمت را دارد بدون اینکه زوال آن را از فرد صاحب نعمت، بخواهد.

عوارض و پیامدهای حسد

حسد در تمام شئون و اطوار زندگى انسان تأثیر گذار است و پیامدهاى ناگوارى را به دنبال مى‏آورد.

۱٫فرد حسود همیشه در عذاب و رنج مى‏باشد. عن النبی صلی الله علیه و آله:«أقلّ الناس لذه الحسود»، عن علی علیه السلام: «لا راحه لحسود» و «الحسود مغموم» و «الحسد حبس الرّوح»

1. حسد موجب بیمارى روحى و جسمى مى‏شود. عن علی علیه السلام:« صحّه‏الجسد من قلّه الحسد» و «العجب لغفله الحساد عن سلامه الأجساد» و «و الحسود أبدا علیل» و «الحسود دائم السقم و إن کان صحیح الجسم»
2. حسد موجب کوتاهى عمر مى‏شود. «الحسد یفنى الجسد»
3. حسود دائما تنها مى‏باشد

«الحسود لا خلّه له»

1. حسود هرگز به جایگاه برتر و مورد نظر خود نمى‏رسد

«الحسود لایسود»

1. حسد، ایمان و حسنات ظاهرى و باطنى را از بین مى‏برد

«ثلاث لا ینجو منهنّ أحد الظنّ و الحسد و الطیره» ،«…فإنّ الحاسد ساخط لنعمى صادّ لقسمى الذى قسمت بین عبادى و من یک کذلک فلست منه و لیس منّى»، « إن ّ الحسد یأکل الحسنات»، «الحاسد مغتاظ على من لا ذنب له»

تاثیر حسد در جنبه های مختلف زندگی انسان

۱٫تأثیر حسد در امور اعتقادى و دینى و مذهبى

«أم یحسدون الناس على ما اتاهم اللّه‏ من فضله فقد اتینا ال ابراهیم الکتاب و الحکمه و اتینا هم ملکا عظیما».

عن أبى عبداللّه‏علیه‏السلام قال: یقول ابلیس لجنوده: القوا بینهم الحسد و البغى فإنّها یعدلان عنداللّه‏ الشرک.

1. تأثیر حسد در امور فرهنگى و علمى

در مسائل و حوادث پس از رحلت پیامبر اکرم علیه‏السلام که یکى از لحظات و نقاط تاریک به شمار مى‏رود، گفتند:«نبوّت و امامت در یک خاندان جمع نمى‏شود»

۳ تأثیر حسد در امور اقتصادى و مادى

1. تأثیر حسد در فعالیت‏هاى سیاسى و حکومتى و ادارى
2. تأثیر حسد در روابط خانوادگى

راه علاج

با توجه به خواستگاه اصلى حسد که ۱٫ خودخواهى و ۲٫ هواى نفس است، مى‏توان دریافت که لازم است با مراجعه به: الف) توصیه‏هاى دینى و اخلاقى و تدبیتى حضرت رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و ب) سخنان گهربار ائمه‏ى معصوم علیهم‏السلام و ج) پرهیز و خویشتندارى در برابر لذت‏هاى زود گذر دنیایى و د) کنترل حس افزون طلبى و هـ) سرکوب نمودن خواهش‏هاى نفس و) و بسنده کردن به مقدار لازم و رزق مقدّر و مشروع و ز) مهار نفس مفسده جو و ح) پرورش اوصاف و خصایص برجسته‏ى انسانى در وجود خود، زمینه و بستر بروز و رشد و توسعه‏ى رذایل اخلاقى خصوصا رذیله ى فساد برانگیز حسادت را درنفس خود را از بین ببریم تا از پیامدها وعوارض شوم و خطر ساز و خانمان بر انداز آن هم خویشتن در امان باشیم.