تاج الدین حسین خوارزمی

تاج الدین حسین خوارزمی، از عارفان شیعی قرن هشتم و نهم . او اساس عرفان و رسیدن به حقیقت را، در دوستی علی(ع) خاندان نبی(ص) می‌دانست. استاد وی در سیر و سلوک خواجه ابوالوفای خوارزمی (۸۳۵ق) از عرفای بنام سلسله کُبرَویه بود. تاج الدین، سلسلۀ مشایخ خود را از حضرت علی(ع) آغاز و با ذکر ائمه تا امام صادق(ع) به پایان برده است.

از وی دیوان شعر و آثاری در عرفان به یادگار مانده است که بیشتر شرح و ترجمه است و در آنها تأثیرپذیری از ابن عربی دیده می‌شود. ینبوع الاسرار فی نصائح الابرار، منظومه کنوز الحقائق فی رموز الدقائق و جواهر الاسرار و زواهر الانوار از آثار او به شمار می‌آیند.

نام

در برخی منابع تاج الدین حسین با کمال الدین حسین شهاب الدین حسن خوارزمی به اشتباه یکی گرفته شده است.^[۱] رضا قلی خان هدایت از او با نام حسین بن حسن کاشی گزارش داده است.^[۲]

تاج الدین اهل خوارزم بود و بیشتر عمرش را در آنجا گذراند.^[۳] تاریخ تولدش در منابع ذکر نشده است اما درخشان^[۴] آن را بین سال‌های ۷۷۰ تا ۷۸۰ق نوشته است. از زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست. جز اینکه به دشت‌سرای، حاجی ترخان و برخی نواحی خوارزم، همچنین به خراسان و مشهد سفر کرده است.^[۵]

تکفیر

حنفیان هرات در زمان شاهرخ میرزا، تاج الدین خوارزمی را به دلیل سرودن غزلی با مطلع ذیل تکفیر کردند.تاج الدین خوارزمی:

ای در همه عالم پنهان تو و پیدا تو

هم دردِ دل عاشق هم اصل مداوا تو

خوارزمی

مرشد

پیر مرشد وی در سیر سلوک، خواجه ابوالوفا خوارزمی (درگذشت۸۳۵ق) از عرفای بنام سلسله کبرویه است که سلسلۀ طریقتش با ۵ واسطه به نجم الدین کبری (درگذشت۶۱۸ق) می‌رسد، از این رو، می‌توان تاج الدین خوارزمی را هم به نجم الدین کبری منتسب کرد. تاج الدین احترام فراوانی برای نجم الدین کبری قایل بود و به آثار او توجه بسیاری داشت.^[۶] وی همچنین با یوسف اهل، صاحب فرائد غیاثی مکاتبه داشت.^[۷]

اندیشه‌های عرفانی

تاج الدین حسین سلسلۀ مشایخ خود را از حضرت علی(ع) آغاز کرده و با ذکر معصومین(ع) تا امام صادق(ع) به پایان برده است. وی تمام کتاب شرح مثنوی خود را از فوائد شرح کلام حضرت علی(ع) در باب پرسش کمیل از چیستی حقیقت (معروف به حدیث حقیقت) می‌دانست. او در آثار منظوم و منثورش صریحاً از عشق و ارادت به علی(ع) و خاندانش سخن گفته و سیرۀ عملیش نیز بر آن گواه است.

در نظر وی حققیت معرفت و اساس عرفان در تولای علی(ع) و مهر خاندان نبی(ص) است. و بهترین پیر طریقت و راهنمای انسان برای رسیدن به حقیقت، دوستی علی(ع) است. که اگر سالک در متابعت او به ترک خودبینی و تزکیۀ نفس بپردازد همه اسرار عرفانی نزدش روشن و حقایق و معانی نزد وی مبرهن می‌گردد.^[۸]

دربارۀ تاریخ درگذشت خوارزمی اختلاف وجود دارد بنابر مکاتباتی که با یوسف اهل داشت و همچنین وجود برخی قرائن، به نظر می‌رسد که او در حملۀ ازبکان به خوازم در اثنای ۸۳۸-۸۴۰ق کشته شده باشد.^[۹]

وی را در خوارزم در جوار خواجه ابوالوفا به خاک سپردند.^[۱۰]

تصویر روی جلد دو اثر از آثار تاج الدین خوارزمی

آثار

در دوره خوارزمی زبان فارسی رو به انحطاط رفته و زبان ترکی رایج شده بود. به همین سبب آثار خوارزمی نیز از انحطاط نثر فارسی مصون نمانده و حتی وی یکی از آثارش را به ترکی نوشته است.^[۱۱] خوارزمی شعر هم می‌سروداز این رو، نام او در زمرۀ شاعران قرن نهم درج کرده‌اند.^[۱۲]

آثار به جای مانده:

• منظومه کنوز الحقائق فی رموز الدقائق، شرح مثنوی مولوی، به فارسی^[۱۳]
• جواهر الاسرار و زواهر الانوار، شرح چهار دفتر مثنوی مولوی به فارسی^[۱۴] تاج الدین در این کتاب در صدد است مثنوی را بر اساس آرای ابن عربی شرح کند، بنابراین بخشی از مقدمه خود را به بیان آرای ابن عربی اختصاص داده است. مقدمۀ وی مجموعه مطالبی است که از کتابهایی چون رسالۀ قشریه، التعرف کلاباذی، تذکره الاولیاء عطار، فصوص الحکم ابن عربی، شرح فصوص و تفسیر فاتحۀ قونوی، لمعات عراقی و نجم الدین کبری نقل کرده است. شرح سه دفتر از آن در ۱۳۱۲ در لکنهو، به اشتباه به نام حسین بن حسن سبزواری به چاپ رسیده است^[۱۵]مقدمه و ده مقاله آن و شرح دفتر اول یکبار در ۱۳۶۱ش در تهران به نام کمال الدین حسین بن حسن خوارزمی به اهتمام جواد شریعت به چاپ رسیده است.
• شرح فصوص الحکم، ترجمۀ شرح قیصری بر فصوص الحکم ابن عربی است. خوارزمی در این اثر از اشعار خود و به کرّات از اشعار مولوی در شرح اندیشۀ ابن عربی بهره برده است. چنانکه می‌توان آن را اثری تطبیقی در زمینه آرای ابن عربی و مولوی دانست.^[۱۶] برخی این کتاب را به اشتباه به کمال الدین خوارزمی نسبت داده‌اند.^[۱۷] شرح فصوص الحکم در ۱۳۶۴ش در تهران به اهتمام نجیب مایل هروی و نیز در ۱۳۷۷ش در قم به اهتمام حسن حسن زاده آملی چاپ شده است.
• نصیحت نامۀ شاهی، متشمل بر دو مقاله و بیست باب، که خوارزمی آن را بعد از ۸۲۹ق به نام شاهزاده ابراهیم سلطان فرزند غیاث الدین شاه، نوشته است. مطالب آن بسیار شبیه ینبوع الاسرار است. نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.^[۱۸]
• ینبوع الاسرار فی نصائح الابرار، در اخلاق و حکمت و عرفان به فارسی نگاشته شده است. این اثر در واقع نسخۀ جرح و تعدیل یافتۀ نصیحت نامۀ شاهی است و در سال ۱۳۶۰ در تهران به اهتمام مهدی درخشان چاپ شده است.^[۱۹]
• دیوان اشعار، به فارسی مشتمل بر غزل‌ها، قصاید و ترجیعات با مضامین عرفانی و ستایش امامان شیعه، در این دیوان غزل‌هایی با تخلص‌های حسین و منصور به چشم می‌خورد. این اثر که شامل همه اشعار خوارزمی نیست به اشتباه به دیوان منصور حلاج نیز شهرت یافته و یک بار در هند و دو بار در ایران چاپ شده است.^[۲۰]

1. شرح اقرب الطرق الی الله نجم الدین کبری: این کتاب در واقع همان مقالۀ نهم جواهر الاسرار با عنوان، اصول الوصول است که با ترجمۀ سید علی همدانی (د ۸۷۶) از متن اقرب الطرق و به اهتمام شریف محسنی در تهران در ۱۳۶۲ش به چاپ رسیده است.^[۲۱]

دیگر آثار خوارزمی:

• المقصد الاقصی فی ترجمه المستصقی به فارسی.
• تحفه الابرار فی افضل الذکار.
• کشف الهدی فی کشف لقصیده البرده به ترکی خوارزمی در ۸۴۳.
• رساله‌ای در مستی باده.
• کتابی در علوم ظاهری و اصطلاحات آن.
• اساس القواعد در حساب، به فارسی.^[۲۲]

کتاب‌های آداب المریدین، ارشاد المریدین، جواز السائرین به اشتباه به او نسبت داده شده است.^[۲۳]

پانویس

1. پرش به بالا↑ دانش پژوه، فهرست نسخه‌های خطی، ج۱۷، ص۳۸۹؛ خاوری، ج۱، ص۵۰۷؛ خوارزمی، جواهر الاسرار، ج۱، مقدمه شریعت،ص یازده.
2. پرش به بالا↑ هدایت، تذکره الریاض العارفین، ص۴۱، ۱۰۰.
3. پرش به بالا↑ خوارزمی، ینبوع الاسرار، مقدمه درخشان، ص۲۳.
4. پرش به بالا↑ خوارزمی، ینبوع الاسرار، مقدمه درخشان، ص۲۶.
5. پرش به بالا↑ گازرگاهی، مجالس العشاق، ص۱۶۴؛ خوارزمی، ینبوع الاسرار، مقدمه درخشان، ص۲۷-۲۸
6. پرش به بالا↑ هدایت، تذکره الریاض العارفین، ص۴۰، خوارزمی، شرح فصوص الحکم(چاپ نجیب مایل هروی)، ج۱، مقدمۀ مایل هروی، ص سی -سی و یک؛ قس، خوارزمی، ینبوع الاسرار، مقدمه درخشان، ص۲۳-۲۴ که انساب خوازمی به نجم الدین را نادرست دانسته است.
7. پرش به بالا↑ یوسف اهل، فرائد غیاثی، ج۲، ص۵۶۲-۵۶۶.
8. پرش به بالا↑ پور جوادی، مقدمۀ کمال الدین خوارزمی بر شرح مثنوی، ص۴۹-۵۰؛ خوارزمی، ینبوع الاسرار، مقدمه درخشان، ص۲۶-۲۸-۲۱
9. پرش به بالا↑ یوسف اهل، فرائد غیاثی، ج۲، ص۵۶۳-۵۶۶؛ کحاله، معجم المؤلفین، ج۳، ص۲۲۳؛ خوارزمی، ینبوع الاسرار، مقدمه درخشان، ص۲۹.
10. پرش به بالا↑ نوائی، تذکره مجالس النفائس، ص۹، ۱۸۵.
11. پرش به بالا↑ صفا، مختصری در تاریخ تحول نظم و نثر پارسی، ص۵۵-۵۶؛ پور جوادی، مقدمۀ کمال الدین خوارزمی بر شرح مثنوی، ص۵۱.
12. پرش به بالا↑ نوائی، تذکره مجالس النفائس، ص۹، ۱۸۵.
13. پرش به بالا↑ حاجی خلیفه، ج۲، ستون۱۵۸۷؛ صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۴، ص۴۹۳.
14. پرش به بالا↑ خوارزمی، ینبوع الاسرار، مقدمه درخشان، ص۳۶؛ قس: آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۵، ص۲۱۶ که ان را شرح سه دفتر دانسته است.
15. پرش به بالا↑ پورجوادی، مقدمۀ کمال الدین خوارزمی بر شرح مثنوی، ص۴۹-۵۲؛ خوارزمی، ینبوع الاسرار، مقدمه درخشان، ص۳۵-۳۶.
16. پرش به بالا↑ خوارزمی، شرح فصوص الحکم (چاپ نجبب مایل هروی)، مقدمه، ص۱۳۸، برای نمونه، خوارزمی، شرح فصوص الحکم (چاپ حسن زاده آملی)، ص۵۸، ۷۲۳-۷۲۴.
17. پرش به بالا↑ خوارزمی، جواهر الاسرار، مقدمه، ص۹؛ دانش پژوه، فهرست نسخه‌های خطی، ج۱۷، ص۳۸۹
18. پرش به بالا↑ خوارزمی، ینبوع الاسرار، مقدمه درخشان، ص۳۷-۳۹؛ دانش پژوه، فهرست نسخه‌های خطی، ج۱۷، ص۳۹۰.
19. پرش به بالا↑ آقا بزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲۵، ص۲۹۱؛ خوارزمی، ینبوع الاسرار، مقدمه درخشان، ص۹، ۴۸-۵۶.
20. پرش به بالا↑ خوارزمی، ینبوع الاسرار، مقدمه درخشان، ص۴۵-۴۶؛ دانش پژوه، فهرست نسخه‌های خطی، ج۱۷، ص۳۹۰.
21. پرش به بالا↑ نجم الدین کبری، اطرق الطرق الی الله، مقدمۀ شریف محسنی، ص۸۰؛ پورجوادی، مقدمۀ کمال الدین خوارزمی بر شرح مثنوی، ص۵۱.
22. پرش به بالا↑ آقا بزرگ طهرانی، الذریعه، ج۹، ص۲۵۱، ج۱۳، ص۱۷۶؛ دانش پژوه، فهرست نسخه‌های خطی، ج۱۷، ص۳۹۰؛ خوارزمی، ینبوع الاسرار، مقدمه درخشان، ص۳۴، ۴۳-۴۴.
23. پرش به بالا↑ خوارزمی، ینبوع الاسرار، مقدمه درخشان، ص۴۳-۴۴.

منابع

• این مقاله از دانشنامه جهان اسلام، ج۱۶، ص۳۲۱-۳۲۲ گرفته شده است.
• آقابزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعه الی التصانیف الشیعه، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
• پورجوادی، نصرالله، مقدمۀ کمال الدین خوارزمی بر شرح مثنوی، نشر دانش، سال۳، ش۳، فروردین و اردیبهشت۱۳۶۲.
• حاجی خلیفه، خاوری، اسدالله، ذهبیه، تصوف علمی -آثار ادبی، ج۱، تهران، ۱۳۶ش.
• خوارزمی، تاج الدین حسین بن حسن، جواهر الاسرار و زاهر الانوار، شرح مثنوی معنوی، چاپ، محمد جواد شریعت، تهران، ۱۳۸۴ش.
• خوارزمی، تاج الدین حسین بن حسن، شرح فصوص الحکم، چاپ، حسن زاده آملی، قم، ۱۳۷۷ش.
• خوارزمی، تاج الدین حسین بن حسن، شرح فصوص الحکم، چاپ، نجیب مایل هروی، تهران، ۱۳۶۴ش.
• خوارزمی، تاج الدین حسین بن حسن، ینبوع الاسرار فی نصایح الابرار، چاپ مهدی درخشان، تهران، ۱۳۶۰ش.
• دانش پژوه، محمدتقی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، ج۱۷، تهران، ۱۳۶۴ش.
• صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۶۳-۱۳۷۰ش.