رجب بن محمد بن رجب حلی (حدود ۷۴۳ق-درگذشته پس از ۸۱۳ق) مشهور به حافظ رجب بُرسی، محدث و عارف شیعه قرن هشتم بود. مشارق انوار الیقین مهم‌ترین اثر اوست. در این کتاب روایاتی را همانند خطبه تطنجیه نقل می‌کند که در دیگر آثار شیعه یافت نمی‌شود. او باور خود را مطابق عقاید مشهور شیعه می‌داند؛ با این حال برخی او را به غلو متهم کرده‌اند و برخی نظراتش را شاذ دانسته‌اند. شیخ حر عاملی به دلیل اتهام غلو او را توثیق نمی‌کند.

محتویات

زندگی‌نامه

رضی‌الدین حافظ رجب بن محمد بن رجب حلی، نامش رجب و ملقب به حافظ است. در معنای حافظ اگرچه محتمل است به معنای حدیثی باشد، اما افندی در ریاض العلماء آن را تخلص شعری می‌داند..^[۱] او خود را «رجب الحافظ» خوانده است. تخلص او در اشعار «حافظ برسی» یا «حافظ» است. برس را روستایی میان کوفه و حله^[۲] یا روستایی در خراسان دانسته‌اند.^[۳] بیتی از او^[۴] دلالت دارد که او در برس متولد شده و در حله زندگی کرده است.^[۵] نام او (رجب)، تخلص داشتن در شعر، نام بردن از نام‌های ایرانی مانند افراسیاب و لهراسب و… در آثارش^[۶]، ایرانی‌بودن یا اقامت در ایران را برای او محتمل می‌سازد.^[۷] تذکره‌نویسان تا چند قرن از او سخن نگفته‌اند. حر عاملی و عبدالله افندی اصفهانی|افندی در قرن دوازدهم از او یاد کردند. مشارق الانوار برسی از همان سده ۹ق در برخی محافل امامیه کتابی شناخته شده است. کفعمی در اواخر سده هشتم از مشارق الانوار نقل می‌کند.^[۸] و پس از او دیگران عالمان از این کتاب استفاده کرده‌اند.^[۹] تاریخ ولادت و وفات او نامعلوم است.در مشارق میگوید که این کتاب را ۵۸۰سال پس از ولادت حضرت مهدی نوشته است..^[۱۰] حر عاملی و افندی او را محدث، فقیه، ادیب و صوفی خوانده‌اند.^[۱۱] در نوشته‌هایش تسلط او بر عرفان نظری هویداست. او را متأثر از سید حیدر آملی، فضل‌الله حروفی و عارفان متقدم مانند حلاج دانسته‌اند.^[۱۲] برسی علم اسرار حروف و اعداد را می‌دانست و در شرح اخبار از آن استفاده می‌کرد. در نثر و شعر مهارت داشت.^[۱۳] سروده‌هایی از او برجای مانده که همگی در فضائل اهل بیت است.^[۱۴]

برخی منابع از سفر اواخر عمر او به ایران گفته‌اند. معصوم‌علیشاه او را درگذشته و مدفون در مشهد می‌داند.^[۱۵] خوانساری بقعه حافظ رجب در اردستان را از آن برسی دانسته است.^[۱۶]

عقاید

برسی خود را معتقد به اعتقادات مشهور امامیه می‌داند.^[۱۷] از غلات انتقاد می‌کرده^[۱۸] و خود را «نمط اوسط» و جدا از افراط و تفریط دانسته‌است.^[۱۹] با این‌حال باورهایش گاهی با اعتراض مواجه شده است و به غلو متهم شده است.^[۲۰] در برخی شعرهایش نسبت غلو را از خود رد می‌کند.^[۲۱]

حر عاملی از افراط در باورهای برسی سخن می‌گوید.^[۲۲] مجلسی از مطالب «موهم خبط و خلط و ارتفاع» در کتاب وی می‌گوید.^[۲۳] در مقابل، برخی او را غالی ندانسته‌اند و تنها باورهایش را شاذ خوانده‌اند.^[۲۴] به دلیل اتهام غلو و افراط، حرعاملی او را توثیق نکرده است^[۲۵] مجلسی روایاتی را که تنها او ذکر کرده، غیرقابل اعتماد شمرده است.^[۲۶]

در آثار برسی، به ویژه مشارق، روایاتی یافت می‌شود که در دیگر متون حدیثی شیعه نیست، همانند خطبه افتخار و خطبه تطنجیه. او به منابع درخور توجهی از منابع متقدم شیعه مانند الواحده ابن جمهور دسترسی داشته است.^[۲۷] همچنین برسی، شروحی خاص که ناشی از دیدگاه عرفانی و آگاهی به اسرار حروف بود، بر روایات داشت. روایات متفرد و شروح خاص برسی، کلمات او را غریب جلوه داده است.

آثار

خطی

• اسرار الائمه. مندرج در مشارق الانوار
• انشاء التوحید و الصلوات علی النبی و آله الائمه الهداه علیهم السلام
• الالفین فی وصف ساده الکونین
• الدُرّالثمین فی ذکر خمسمائه آیه نزلت من کلام رب العالمین فی فضایل امیرالمؤمنین علیه‌السلام.^[۲۸]
• کتابی درباره مولد نبی صلّی اللّه علیه و آله وسلّم و فاطمه و امیرالمؤمنین علیهماالسلام و فضایل آن‌ها^[۲۹]
• مشارق الامان فی لباب حقائق الایمان؛ تألیف ۸۱۱ق، مضمونی مانند مشارق الانوار دارد.^[۳۰]

چاپی

• مشارق انوار الیقین؛ تألیف در ۷۷۳ق^[۳۱] مشارق مهم‌ترین اثر برسی است. مجموعه‌ای از روایات و شرح آنها درباره ولایت امیرالمؤمنین و ائمه است. این کتاب بارها چاپ شده است و ترجمه و خلاصه‌هایی از آن منتشر شده است.^[۳۲]
• تحریر مشارق الانوار؛ تحریر دوم مشارق الانوار تألیف شده در ۸۱۳ق^[۳۳]
• تفسیر سوره‌ التوحید؛ رساله‌ای کوچک که به ضمیمهٔ‌ وحدت از دیدگاه عارف و حکیم چاپ شده است.
• لوامع انوار التمجید و جوامع اسراره فی التوحید؛ متنی کوتاه شامل اعتقادات مؤلف به عنوان مقدمه بر مشارق الحاق شده^[۳۴] و در آغاز نسخ چاپی مشارق آمده است.^[۳۵]
• رساله لمعه؛ در کشف اسرار اسماء و صفات و حروف و آیات و دعوات و کلمات قرین^[۳۶]
• اشعار؛ علامه امینی در الغدیر ابیاتی از او نقل کرده.^[۳۷] در شعراء الحله حدود ۵۰۰بیت^[۳۸] و محمدبن طاهر سماوی در مجموعه‌ای حدود ۷۰۰بیت از او نقل می‌کند