جریرطبری

بوجعفر محمد بن جریر بن یزید بن کثیر بن غالب طبری مشهور به جریر طبری (زادهٔ ۲۲۴ در آمل – درگذشتهٔ ۳۱۰ هجری قمری در بغداد) (۲۱۸–۳۰۱ هجری خورشیدی) (۸۳۹-۹۲۳ میلادی) همه‌چیزدان، مورخ، مفسر و فیلسوف ایرانی،[۱] مؤلف کتاب تاریخ طبری مشهور به پدر علم و تاریخ و تفسیر است. [۲][۳] زندگی‌نامه محمد بن جریر طبری در سال ۲۲۴ هجری قمری برابر با ۲۱۸ هجری خورشیدی در آمل چشم به جهان گشود. وی

بوجعفر محمد بن جریر بن یزید بن کثیر بن غالب طبری مشهور به جریر طبری (زادهٔ ۲۲۴ در آمل – درگذشتهٔ ۳۱۰ هجری قمری در بغداد) (۲۱۸–۳۰۱ هجری خورشیدی) (۸۳۹-۹۲۳ میلادی) همه‌چیزدان، مورخ، مفسر و فیلسوف ایرانی،^[۱] مؤلف کتاب تاریخ طبری مشهور به پدر علم و تاریخ و تفسیر است. ^[۲]^[۳]

زندگی‌نامه

محمد بن جریر طبری در سال ۲۲۴ هجری قمری برابر با ۲۱۸ هجری خورشیدی در آمل چشم به جهان گشود. وی در عین تاریخ‌نگار بودن مفسری پرتوان نیز بود، وی کتاب تاریخ طبری را نگاشت که در آن وقایع به ترتیب سال تنظیم شده و تا سال ۳۰۲ هجری را در برمی گیرد. تاریخ طبری مرجع عمده تاریخ جهان و ایران تا اول سده چهارم هجری است، همچنین این کتاب در واقع مأخذ عمده تمام کسانی واقع شده‌است که بعد از طبری به تألیف تاریخ اسلام اهتمام ورزیده‌اند. وی از سنین پیش از نوجوانی در زادگاهش طبرستان به فراگرفتن فنون و دانش از جمله مبحث علم و عرفان مشغول گردید. پس از فراگرفتن مقدمات علوم در ۱۲ سالگی آمل را ترک گفت و به ری روآورد. طبری پس از مدتی بین‌النهرین را ترک کرد و برای آشنایی با اصحاب ری عازم مصر شد. او در این سفر از راه شام و بیروت گذشت و در ۲۵۳ قمری هنگام حکومت احمد بن طولون به مصر وارد شد و سه سال در آن دیار ماند و در شهر فسطاط مصر نزد پاره‌ای از دانشمندان آن دیار شاگردی کرد. طبری طی سفرهای بسیار خود بیش‌تر سفرنامه‌هایی را که حاوی تاریخ و جغرافیای پیش از زمان خود بود، مطالعه کرد. هم‌چنین، طی آن سفرها سیره نویسان گوناگونی را در جهان دیدار کرد و اطلاعات زیادی از آن‌ها به دست آورد. او پس از زندگی سه ساله در مصر از راه شام به بغداد بازگشت و پس از زمان کوتاهی برای دیدار از وطنش راهی طبرستان شد و در سال ۲۹۰ قمری به آمل آمد. طبری پس از مدتی به بغداد بازگشت و در محلهٔ رحیه یعقوب اقامت نمود و مطالعات خود را ادامه داد. طبری در بغداد ضمن آن که دانش خود را در فقه، تاریخ، حدیث تکمیل می‌کرد، شاگردانی نیز تربیت نمود و زمانی که در محلهٔ قنطره البردان بغداد زندگی می‌کرد، نگارش تاریخ خود را با نام تاریخ الرسل و الملوک که با نام تاریخ طبری شناخته می‌شود، آغاز کرد. او که روزانه چهل برگه از تاریخ خود را گردآوری می‌کرد و نزدیک به چهل سال به نوشتن تاریخ طبری پرداخت. به این ترتیب که از ۴۸ سالگی شروع به گردآوری نسخه‌های پراکنده سفرنامه‌ها نمود و از ۶۵ سالگی به‌طور مستمر در بغداد یادداشت‌های پراکنده خود را به مدت ۲۳ سال تنظیم کرد تا آن که پیش از مرگش آن را به پایان رساند. وی در این بین یک بار به هندوستان هم سفر نمود. طبری در کنار تنظیم تاریخ خود، به خواهش المکتفی، خلیفه عباسی، کتابی درزمینهٔ وقف نوشت که در بر گیرندهٔ نظر همهٔ دانشمندان و مسلمانان تا آن زمان بود. طبری طی آن سال‌ها کتاب جامع البیان عن تاویل را نیز در تفسیر قرآن نوشت که به تفسیر طبری شهرت پیدا کرد.^[۴]

یک صفحه از تاریخ بلعمی ترجمه تاریخ طبری در موزه ملی تاریخ طبیعی مؤسسه اسمیتسونیان در واشینگتن دی سی

دوره‌ای که طبری در آن می‌زیست مملو از اختلافات مذهبی و آشوب‌های سیاسی بود، که انگ زدن و متهم کردن افراد به بدعت یا تشیع، سکه رایج آن عصر بود. خصوصاً در میان علمای همطرازی که نظریه‌های مختلف علمی داشتند. حنابله بغداد در آن عصر طبری را متهم کرد.

ویژگی‌ها

عزالدین بن اثیر در تاریخ وی را خوش‌رو با چشمان قهوه‌ای رنگ، لاغر، قدکشیده، خوش‌زبان، زاهد و دنیاگریز وصف کرده‌است. مقتدر برای حمایت و تحسین وی هدایایی برایش فرستاد و او نپذیرفت. یکی از وزیران عباسی نیز به همراه وصله‌ای پیشنهاد منصب وزیری را داد ولی وی منصب پیشنهادی قضاوت را رد نمود. در تاریخ آمده‌است که وی ملکی از پدرش در طبرستان داشته و با درآمد آن، امور خود و خانواده و شاگردانش را می‌گذرانده و نیازی به کمک‌های مالی نداشته‌است.^[۵]

وفات

طبری در ۲۸ شوال ۳۱۰ هجری قمری مصادف با ۳۰۱ شمسی در شهر بغداد درگذشت. خطیب بغدادی می‌نویسد: «در تشییع جنازهٔ او انبوهی از خلق که شمار آنان را جز خدا کسی نمی‌دانست، حضور یافتند و چندین ماه، شب و روز بر آرامگاهش نماز می‌گذاردند. گروه بسیاری از ارباب ادب و دیانت، اشعاری در رثای او سرودند».^[۶]

از نگاه دیگران

اکثر علما می‌گویند او از علمای و مفسران بزرگ است که در مورد او گفته‌اند:

راوی می‌گوید: او اگر کتابی را فقط یک بار می‌خواند تمامی کتاب را حفظ می‌شد.
علی بن حسین مسعودی تاریخ‌نویس و جغرافی‌دان و دانشمند و جهان‌گرد درکتاب مروج الذهب دربارهٔ طبری می‌نویسد: اما تاریخ ابو جعفر محمد بن جریر از همه تاریخ‌ها برتر و بر همه کتاب‌های نوشته شده در تاریخ فزونی دارد.
ملک الشعرا بهار شاعر، ادیب و نویسنده ایرانی می‌گوید: اگرچه مورخ‌هایی مانند علی بن حسین مسعودی، ابوریحان بیرونی، یعقوبی و ابو علی مسکویه در زمینه تاریخ زحماتی کشیده‌اند، لیکن هیچ‌یک به قدر محمد بن جریر طبری رنج نبرده و به قدر او اطلاع وافر دربارهٔ ساسانیان نداشته‌است.^[۷]
جلال خالقی مطلق پژوهشگر و شاهنامه‌شناس دانشگاه هامبورگ می‌گوید: در واقع شاهنامه و تاریخ طبری مکمل یکدیگر هستند، بسیاری از نکات تاریخی در تاریخ طبری در شاهنامه نیست و حجم بیشتری از مطالب شاهنامه در تاریخ طبری وجود ندارد.^[۸]
تئودور نلدکه خاورشناس آلمانی می‌گوید: تاریخ طبری التقاط مطالب فراوانی است که با کوشش فراوانی فراهم آمده‌است. مطالب منابعی که با یکدیگر اختلاف داشته‌اند در آن تهذیب نشده‌است. اما این وضع ارزش کار او را در نظر ما تا اندازه زیادی بالا برده‌است، زیرا به این ترتیب اخبار کهن، مطمئن‌تر از آن به دست ما رسیده‌است که طبری مورخ برای تعدیل آن رنج و کوشش به کار می‌برده‌است.^[۹]
یوزف شاخت استاد آلمانی-انگلیسی پژوهش‌های اسلامی دانشگاه کلمبیا در نیویورک می‌گوید: به‌طور خلاصه، باید توجه داشت تا آنجا که ما می‌توانیم کتاب وی را بررسی کنیم، تاریخ طبری با استفاده از منابع خود با دقت فراوان و یکپارچگی نگاشته شده و نسبت به کتاب‌های گذشته خود منحصر به فرد است.
یحیی بن شرف النووی دربارهٔ طبری گفته‌است: وی دارای نگاه و اندیشه بزرگ در بین تمامی هم عصران خود بوده اشت.
ابن خلکان: در عصر خود کوشاترین فرد در علم و پژوهش بود و صاحب طبقه‌بندی با شکوه در تفسیر، فقه، اجماع و تاریخ بود.
عزالدین بن اثیر: کتاب تاریخ ابو جعفر نزدیک‌ترین انتقال تاریخ و تفسیر شواهد روزگار است وی با سخت کوش و بدون تقلید از دیگران کار خود را ادامه داد.
ابن تیمیه عالم الهیات، حدیث و فقه، منطق‌دان و اخترشناس در مورد طبری نقل کرد: وی در همه چیز پیشرو بود و برای انتقال تاریخ به هوس رجوع نکرد و انصاف را رعایت نمود.
جلال‌الدین سیوطی: امام ابو جعفر، از دیگراز مفسران در همه مباحث سر بود، وی یکی از امامان در مجموعهٔ از علوم بزرگ بود. ابو جعفر قادر به حفظ کتاب خدا، بینا از معنا، یک محقق در مقررات اصول جهان خود بود.^{[نیازمند منبع]}

آثار

تاریخ طبری

تاریخ طبری مطالب عظیمی از اطلاعات را به دست مردم می‌دهد و یکی از قدیمی‌ترین تواریخ عمومی در جهان است. البته دیدگاه کلامی وی در تدوین تاریخش تأثیر گذاشته و تاریخ وی را به عدم بیطرفی در نقل تاریخ متهم کرده‌است. هدف طبری از نگارش تاریخ، عرضهٔ تاریخ جهان از آغاز آفرینش تا زمان خود او بوده‌است.^[۱۰] کتاب تاریخ طبری، شرح زندگی بشر از خلقت آدم تا زمان نگارندهٔ آن است. از دیدگاه او، سیر رویدادهای تاریخ جهان از زمان معینی آغاز شده و به رویدادهای زمان زندگی نویسنده انجامیده‌است. از نظر طبری تاریخ در حکم جریان واحدی است که در آن هر یک از قوم‌ها، نقش ویژهٔ خود را بازی کرده‌اند و عنایت الهی با فرستادن پیامبران و فرستادن کتاب‌های آسمانی با مردم همراه بوده و همهٔ مردم را در رودخانه‌ای که نامش تاریخ است به سوی مقصدی معلوم که روز رستاخیز است رهنمون می‌شود. نسخه‌ای از تاریخ طبری که در قرن ۶ و با نثری کهن کتابت شده‌است در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.^[۱۱] طبری اسطوره‌های ایران را از کیومرث، که در اوستا از او یاد شده‌است، آغاز می‌کند و از او به عنوان نخستین آدم در تاریخ ایران باستان یاد می‌کند. هوشنگ، پهلوان افسانه‌ای را از نخستین پادشاه هفت اقلیم معرفی کرده که به ساختن پرستشگاه برای خداپرستان پرداخته‌است. طبری چون به تاریخ هجرت محمد پیامبر می‌رسد، شیوهٔ تاریخ‌نویسی را به کرونولوژی^[۱۲] تغییر می‌دهد و روی‌دادهای هر سال از سال‌های دیگر جداگانه نوشته شده‌اند و چون رخدادهای سالی به پایان رسید به پیش‌آمدهای سال پس از آن می‌پردازد. جلد نخست تاریخ طبری که تاریخ جهان از آفرینش تا مبعث است، مملو از اخبار اسرائیلی است. در بخش دیگر این کتاب، طبری نسبت به اتفاق‌ها در مصر، شمال آفریقا و اسپانیا با نگاهی سکولار قلم می‌زند. از شهرت و اهمیتی را که تألیفات طبری در زمان خود مؤلف در قرون بعد احراز کرده‌است از کثرت نسخی که انتشار یافته‌است می‌توان استنباط کرد چنان‌که از تاریخ او بیست جلد در کتابخانه عزیز از خلفای فاطمی عصر در نیمه اخیر قرن چهارم هجری وجود داشته، و وقتی صلاح الدین ایوبی در سنه ۵۸۹ مصر را تصرف کرد ۱۲۰۰ جلد آن فقط در کتابخانه سلطنتی نجا بوده‌است. موضع‌گیری در مورد جنبش‌های شیعی و قیام‌های سیاسی مسئله دیگر طبری نهضت‌ها و قیام‌هایی بود که در عصر وی وقوع یافته و وی شاهد وقوع این قیام‌ها بوده‌است.^[۱۳]

بر اساس اظهار نظر برخی مورخین، هر یک از این کتاب‌ها دارای سی هزار صفحه بود، ولی بخاطر حجم بزرگ آن‌ها شاگردان طبری از عهده تحریر و آموختن آن بر نیامده و طبری مجبور شد متن کتاب خود را مختصر کرده و هر یک را بقدر عشر (یک دهم) حجم اولیه خلاصه کند.^[۱۴] اولین ترجمه فارسی تاریخ طبری به قلم ابوعلی بلعمی مشهور به تاریخ بلعمی است.

تاریخ طبری به زبان انگلیسی در فروشگاه شرکت آمازون

تفسیر طبری به زبان انگلیسی در کتابخانه لایف استوری

تاریخ طبری به زبان فارسی در کتابخانه ملی تاجیکستان

ترجمه تاریخ طبری در جهان

هنوز پنجاه سال از درگذشت نویسنده، نگذشته بود که تاریخ الرسل و الملوک او را ابو علی محمد بن محمد بلعمی، وزیر دانشمند منصور بن نوح سامانی به سال ۳۵۲ قمری با تغییراتی، به فارسی درآورد. بلعمی به اندازه‌ای در تاریخ طبری دخل و تصرف کرده که نخستین ترجمهٔ تاریخ طبری را از عربی به فارسی، به نام تاریخ بلعمی یاد کرده‌اند. بعدها تاریخ بلعمی به ترکی نیز ترجمه شد. نخستین اروپایی که با طبری آشنا شد، توماس ارپنیوس، خاورشناس هلندی، بود که خلاصهٔ تاریخ طبری را به زبان لاتین ترجمه و اروپاییان را با طبری آشنا کرد. سپس، در سدهٔ نوزدهم میلادی هرمان زوتنبرگ تاریخ طبری را به زبان فرانسه در چهار جلد در پاریس به چاپ رساند. تئودور نولدکه خاورشناس آلمانی نیز بخش ساسانیان تاریخ طبری را به آلمانی ترجمه کرده‌است. همچنین چاپ‌های مکرری از این کتاب در مصر، امارات، عربستان، عراق، مصر و لبنان صورت گرفته‌است. ژیلبرت لیوا تاریخ‌نگار فرانسوی نیز در دانشگاه دیدرو پاریس به کوشش خود این اثر را به زبان فرانسه ترجمه نمود. میخائیل یان دخویه در بین سال‌های ۱۸۸۰ تا ۱۹۰۰ تاریخ طبری را به انگلیسی ترجمه نمود و کتاب خود را پس از سال‌ها با چندین بار تجدید چاپ تحت عنوان تاریخ طبری منتشر شد. ترجمه تفسیری این کتاب توسط انتشارات دانشگاه ایالتی نیویورک در سال ۱۹۹۸ بازنشر شد.

تفسیر طبری

تفسیر طبری، یکی از قدیمی‌ترین و جامع‌ترین تفسیرهای روایی قرآن در قرن سوم هجری در بین مسلمانان است. البته این تفسیر صرفاً تفسیر روایی نیست، زیرا در آن به مباحث و مسائل کلامی توجه شده و نظرهای مؤلف در نقل احادیثی دال بر موضع کلامی اش، بیان شده‌است. طبری در جایی که سخن از مدینه فاضله یا آرمان شهر است نیز در کتاب تفسیر خودش به شرح این شهر آرمانی پرداخته و در اینجا از شهری آرمانی خبر می‌دهد که زیستنگاه نه‌ونیم سبط از اسباط دوازده‌گانهٔ بنی‌اسرائیل است.

دیگر تألیفات

از دیگر مهمترین‌ها تألیفات طبری می‌توان از اختلاف العلماء، اللطیف القول فی احکام شرایع الاسلام، تهذیب، بصیر فی معالم الدین، الخفیف فی الفقه، آداب النفوس، آداب المناسک الحج و تهذیب الآثار نام برد.

طبری در فرهنگ عامه

در جهان طبری به عنوان یک مفسر، تاریخدان و فیلسوف شناخته شده‌است.

اهمیت سبک

به عنوان نمونه، خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی؛ سیاستمدار و اندیشمند برجسته عهد فرمانروایی ایلخانان، ۴ قرن پس از طبری، برای نگارش کتاب خود، جامع التواریخ که به تعبیر تاریخ‌پژوهی چون دیوید مورگان، اهمیت و تاریخ‌نگاری عصر مغول مدیون و مرهون وجود آن است و همچنین پژوهشگری چون جان بویل آن را دائرهالمعارف تاریخی خوانده و البته مورخ برجسته‌ای چون دکتر عبدالحسین زرین‌کوب از آن به عنوان عظیم‌ترین و جسورانه‌ترین طرح در تاریخ‌نویسی مسلمانان و نیای فراموش شده تواریخ امروز کمبریج یاد کرده‌است، از شیوه‌ای بهره جست که پیشتر طبری به کار برده بود.

نام و نشانه

اولین بزرگداشت بین‌المللی جریر طبری در سال ۱۳۶۸ به دانشگاه مازندران و مجله کیهان برگزار شد. در سال ۱۹۸۷ و ۲۰۱۱ سریالی ۲۸ قسمتی با نام امام طبری از اتحادیه رادیو و تلویزیون مصر ساخته و پخش شد. در سال ۱۳۷۰ سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بیش از ۶ هزار جلد از تاریخ طبری را توزیع کرد. در سال ۲۰۱۳ لیفر لوکیدو در سخنرانی در مرکز مطالعات اسلامی آکسفورد مؤسسه ساختار پژوهشی تاریخ طبری را بنیان نهاد. در سال ۲۰۱۵ تندیس جریر طبری به همراه دیگر دانشمند ایرانی زکریای رازی در حیاط کتابخانه ملی تاجیکستان نصب شد. خیابان‌هایی با نام وی در آمل، قزوین، ظهران، حمص و بغداد وجود دارد.

سال‌شمار کوتاه زندگی

۲۲۴ قمری: در آمل به دنیا آمد.
۲۳۱ قمری: قرآن را به‌طور کامل حفظ کرد.
۲۳۲ قمری: پیش‌نماز مردم آمل شد.
۲۳۳ قمری: نگارش حدیث را آغاز کرد.
۲۳۶ قمری: فراگیری علوم دینی را در شهر ری نزد محمد بن حمید رازی و مثنی بن ابراهیم ابلی ادامه داد.
۲۴۱ قمری: برای بهره‌گیری از درس ابوعبدالله احمد حنبل به بغداد رفت، اما هنگامی که به آن شهر رسید، احمد حنبل در گذشته بود.
۲۴۲ قمری: به بصره، کوفه و واسط رفت و از درس استادان آن شهرها، از جمله ابوکریب محمد بن علاء همدانی، بهره‌مند شد سپس به بغداد بازگشت.
۲۵۳ قمری: به مصر رفت تا از دانش علمای آن سرزمین بهره‌مند شود. او حدیث‌های زیادی از انس بن مالک و شافعی و ابن‌وهب نوشت.
۲۷۰ قمری: نگارش تفسیر خود را به پایان رساند.
۲۹۰ قمری: در ۶۵ سالگی برای دومین بار به زادگاه خود در طبرستان بازگشت، اما زمان زیادی در آن‌جا نماند.
۳۰۰ قمری: بار دیگر به بغداد رفت و نگارش تاریخ بزرگ خود را در آن‌جا به پایان رساند.
۳۱۰ قمری: دو روز مانده از شوال درگذشت.

شاگردان

پانویس

↑ Magdalino, Paul; Nelson, Robert S. (2010). The Old Testament in Byzantium. Harvard University Press. p. 279. ISBN ۹۷۸-۰-۸۸۴۰۲-۳۴۸-۷. the Persian-born, Baghdādī polymath Abū Jaʿfar b. Jarīr al-Ṭabarī (d. 923/310) was putting the finishing …
↑ زندگینامه: محمد بن جریر طبری
↑ پدر علم تفسیر و تاریخ؛ مروری بر زندگی و آثار جریر طبری
↑ محمد بن جریر طبری – بریتانیکا
↑ ابوشهبه، محمد بن محمد (۱۹۶۳). أعلام المحدثین (PDF). قاهره: درالکتاب العربی. ص. ۲۹۳. دریافت‌شده در ۲۸ اکتبر ۲۰۱۶.
↑ نگاهی به اندیشه‌ی سیاسی محمد بن جریر طبری
↑ طبری در نگاه اندیشمندان
↑ شاهنامه و تاریخ طبری مکمل یکدیگر هستند
↑ طبری؛ ارزشمندترین مرجع تاریخ اسلام و ایران^{[پیوند مرده]}
↑ تاریخ طبری
↑ آثار برجسته محمد بن جریر طبری؛ پدر تاریخ ایران
↑ تاریخ‌نگاری با محاسبه دقیق زمان وقوع حوادث به گونه‌ای که ترتیب زمانی دقیق وقوع حوادث اساس طبقه‌بندی قرار می‌گیرد
↑ ژورنالیست – جریر طبری
↑ «ابوجعفر محمدبن جریر طبری خالق تاریخ طبری». پرشین فا. محمدعلی ناظری. ۲۰۱۸-۱۱-۱۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۱۱-۱۰.

منابع

شهابی، علی‌اکبر. احوال و آثار محمد بن جریر طبری. انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۳۵
طبری، محمد بن جریر. تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک). ترجمهٔ ابوالقاسم پاینده. انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۲، چاپ دوم انتشارات اساطیر، ۱۳۶۵
تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک) با مقدمه ابوالفضل ابراهیم، ترجمه صادق نشأت تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۱
بلعمی، ابوعلی. ترجمه تاریخ طبری. با مقدمه و حواشی به اهتمام محمد جواد مشکور. انتشارات خیام، ۱۳۳۷
تاریخ بلعمی به تصحیح محمد تقی بهار و محمد پروین گنابادی، تهران وزارت فرهنگ، ۱۳۴۱
[لئوناردو ایپلس کتاب تاریخ‌های جهان ۲۰۱۰]
کشاورز، کریم. هزار سال نثر پارسی (قسمت اول). انتشارات کتاب‌های جیبی، ۱۳۵۵
آیت‌الله جوادی آملی، عبدالله. ادب نقد. یادنامهٔ طبری، به مناسبت بزرگداشت یک هزار و یک صدمین سالگرد درگذشت شیخ المورخین ابوجعفر محمد بن جریر طبری. سازمان انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران، ۱۳۶۹
میرازمحمد، علیرضا. روش تفسیری طبری. یادنامهٔ طبری، به مناسبت بزرگداشت یک هزار و یک صدمین سالگرد درگذشت شیخ المورخین ابوجعفر محمد بن جریر طبری. سازمان انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۹
تکمیل همایون، ناصر. جایگاه طبری در تاریخ‌نگاری اسلامی. یادنامهٔ طبری، به مناسبت بزرگداشت یک هزار و یک صدمین سالگرد درگذشت شیخ المورخین ابوجعفر محمد بن جریر طبری. سازمان انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۹
تدین، مهدی. نقش تاریخ در تفسیر طبری. یادنامهٔ طبری، به مناسبت بزرگداشت یک هزار و یک صدمین سالگرد درگذشت شیخ المورخین ابوجعفر محمد بن جریر طبری. سازمان انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۰

Franz Rosenthal, trans. , The History of al-Ţabarī (State University of New York Press, 1989), volume 1.
Claude Gilliot, Exégèse, langue et théologie en Islam. L’exégèse coranique de Tabari, Librairie Philosophique J. Vrin Paris, 1990.
Bosworth, C.E. , “Al-Tabari, Abu Djafar Muhammad b. Djarir b. Yazid” in P. J. Bearman, Th. Bianquis, کلیفورد ادموند باسورث، E. van Donzel and W. P. Heinrichs et al. , Encyclopædia of Islam, ۲nd Edition. (Leiden: E. J. Brill) 12 Vols. published between 1960 and 2005.
Ehsan Yar-Shater, ed. , The History of al-Ţabarī (State University of New York Press) 40 Vols. published between 1989 and 2007 ISBN ۰-۸۸۷۰۶-۵۶۳-۵.
Rosenthal, Franz, trans. , The History of al-Ţabarī (State University of New York Press, 1989), Volume 1.