“نقد و بررسی اشکالات اتحاد ماهوی ذهن وعین“ در جلسه گروه علمی فلسفه+خلاصه

یکصد و هشتاد و نهمین جلسه گروه علمی فلسفه با موضوع “نقد و بررسی اشکالات اتحاد ماهوی ذهن وعین“ با ارائه “حجت الاسلام روح الله فروغی“ و با حضور اعضاء محترم گروه چهارشنبه ۱ مرداد ۹۹ ساعت ۱۸:۳۰ در مجمع عالی حکمت اسلامی برگزار شد.

خلاصه مباحث مطرح شده بدین شرح می باشد:

سخن از حقیقت علم و کیفیت آگاهی یافتن انسان و مطابقت علم او با جهان خارج درمیان فیلسوفان مسلمان جایگاه برجسته ایی دارد و نظریات مختلفی همچون اضافه و شبح مطرح شده است. اما حکما غالبا به نظریه اتحاد ماهوی میان ذهن و خارج و اختلاف وجودی ذهن و خارج (وجود ذهنی و وجود خارجی ) حکم کرده اند با اثبات اتحاد ماهوی صورت ذهنی و شی خارجی،علم به خارج، علم مطابق با واقع است و سفسطه باطل خواهد شد و مدرِک توانسته جهان واقع را آنچنان که هست شناسایی نماید.این دیدگاه از سوی جناب استاد فیاضی مورد اشکال قرار گرفته است به نظر می رسد با راه حلی که ملاصدرا در مساله علم مطرح کرده و علم را وجود برتر معلوم دانسته است این اشکالات قابل پاسخ بوده و کماکان می توان از دیدگاه فیلسوفان دفاع کرده و از اشکالات مطرح شده پاسخ داد ایشان در استدلال بر سخن خویش لااقل چهار دلیل اقامه کرده اند که قابل مناقشه است

استدلال نخست اینکه فلاسفه در بحث از وجود ذهنی و اثبات اینکه به غیر از وجود خارجی ،نوعی دیگر از وجود نیز هست که مغایر وجود خارجی است، به معدوماتی همچون اجتماع نقیضین یا معدوم مطلق و غیره استناد کرده اند و روشن است که اینها ماهیت ندارند

در نقد این سخن می توان گفت فلاسفه ادله مختلفی را بر وجود ذهنی اقامه کرده اند هدف اساسی ایشان از این ادله، اثبات وجودی مغایر با وجود خارجی بوده است انتظار اصلی از این دلائل،  توفیق در اثبات مدعا یعنی وجود ذهنی است و البته ممکن است برخی از این ادله، مساله عینیت ماهوی ذهن و عین را در نظر نداشته باشد چون اصلا در صدد اثبات آن نبوده است ثانیا مدعای فلاسفه درباره اتحاد ماهوی ذهن وعین مربوط به حقایقی است که ماهیت داشته باشند یعنی آنچه که در جهان خارج وجود داشته و ماهیتی دارند

دلیل دوم ایشان اینکه با مراجعه به وجدان می توان دریافت که آنچه در ذهن حاصل می شود مفهوم ماهیت است و نه خود ماهیت. ماهیت یا همان طبیعت، تنها به وجود زید خارجی در جهان خارج محقق می شود و زیدی که تصور شده است سبب تحقق ماهیت زید نیست آنگونه که زید خارجی سبب تحقق آن است زید، فرد طبیعت انسان و صورت زید، مفهوم این طبیعت است آنچه در ذهن است فقط مفهوم طبیعت است و لاغیر

پاسخ اینکه چون ماهیت می تواند با حفظ ذاتیات خود، در هر دو موطن ذهن وعین حاصل شود و این خاصیت فقط به ماهیت اختصاص دارد پس اگر ماهیت می تواند در هر دو فضای ذهن و عین تحقق یابد پس هر آنچه که در تعریف ماهیت در خارج می آید بعینه در تعریف ماهیت درذهن نیز می آید. به نظر می رسد اگر به این مطلب توجه شود که ماهیت بر موجود خارجی به حمل شایع و بر موجود ذهنی به حمل اولی،حمل می شود نکته این استنکار آشکار شود

استدلال سوم اینکه اگر طبیعت آنچه در خارج است به ذهن بیاید اشکال معروف فلسفی رخ می نماید: هنگامی که جوهری تصور شود طبیعت جوهر بر صورت جوهر موجود در ذهن صدق می کند زیرا ماهیت صورت ذهنی با ماهیت جوهر خارجی مانند درخت مثلا متحد است از سوی دیگر آنچه در ذهن نقش بسته است مصداق کیف نفسانی می باشد که از اقسام عرض است در این صورت یک شی همچون صورت درخت هم مصداق جوهر است و هم مصداق عرض است واین اجتماع دو امر متباین است راه حل ملاصدرا که تفاوت میان

حمل اولی و حمل شایع است حاصلی نداشته و در واقع دست برداشتن از مدعای اصلی است که ماهیت به ذهن می آید..

پاسخ اینکه اتفاقا ملاصدرا با این راه حل مشکل را به گونه ایی حل کرده که قول فلاسفه در اتحاد ماهوی ذهن وعین قابل التزام باشد زیرا بر اساس پاسخ ملاصدرا آنچه در ذهن آمده است به حمل اولی ماهیت درخت است و آنچه در خارج است به حمل شایع ماهیت درخت است یعنی ماهیت درخت بر وجود خارجی حمل می شود به حمل شایع و بر وجود ذهنی حمل می شود به حمل اولی لکن این تفاوت در حمل بر خارج یا ذهن،آسیبی به اتحاد هر دو ماهیت در ذهن نخواهد زد

اما سوال این است که  نظریه ایی که به مفهوم بسنده می کند  چگونه میتواند از عهده اثبات تطابق ذهن و خارج و به عبارت حکایت ذهن از خارج آنچنان که هست (علی ما هو علیه) برآید؟ اینکه مفاهیم از معانی خود حکایت می کنند وحکایت آنها نیز ذاتی است چه تضمینی می دهد مفهومی که در ذهن آمده است و از معنای خود حکایت می کند تطابق با خارج داشته باشد؟ مادامی که مساله به دو امر مطابق با یکدیگر (چه ماهیت و چه وجود) بازنگردد سوال پابرجاست

دلیل چهارم اینکه ادله اثبات وجود ذهنی هرگز متکفل اثبات اتحاد ماهوی عین و ذهن نبوده و نمی تواند آن را اثبات نماید

پاسخ به این سخن اینکه هدف اصلی ادله وجود ذهنی،اثبات ظرفی مغایر با وجود خارجی است که به نحوی از جهان خارج حکایت می کند این ظرف اعم از موجودات دارای مطابق عینی در جهان خارج یا فاقد مطابق عینی اما صادق است

در پایان می توان به راه حل ملاصدرا اشاره کرد که اولاً علم را به «وجود برتر ماهیت معلوم» تفسیرمی کند نه «حصول ماهیت معلوم» در ذهن؛ و ثانیا انطباق را به معنای «تطابق وجود برتر و فروتر» و نه «اتحاد ماهوی ذهن وعین» تفسیر می کند پس ملاصدرا نیز پذیرفته که ماهیت معلوم نمیتواند مناط علم یافتن و انطباق ذهن و عین باشد با این توضیح و اینکه ملاصدرا ملاک انطباق را اتحاد وجود برتر و فروتر می داند باز هم می توان از سخن فلاسفه دفاع کرد زیرا بر اساس گفته ملاصدرا، ماهیت وجود خارجی درخت و ماهیت وجود برتر آن (صورت ذهنی درخت) با یکدیگر متحد هستند و همین سخن مشهور فلاسفه است که انطباق میان این دو را مناط علم و کشف واقع می دانند  به تعبیر دیگر ماهیت با اینکه امری اعتباری است اما حقیقتا لکن بالواسطه،معلوم است یعنی اعتباریت ماهیت با معلوم بودن حقیقی آن منافات ندارد بلکه با معلوم بودن بی واسطه آن ناسازگار است.