مقدمه

ادعای نگارنده آن است که آموزه­های کلامی قطعی می­تواند و باید در استنباط فقهی نقش آفرین باشد. بدین معنا که فقیه مستنبط نمی­تواند بدون نظرداشت باورهای کلامی به استنباط فقهی بپردازد. در این نوشتار، این مدعا به طور تطبیقی تبیین می­شود.

یکم. ملاک حکم شرعی

چنان­که در جای خود ثابت شده، احکام فقهی دائر مدار مصلحت و مفسده واقعی هستند؛ بدین معنا که شارع مقدس کاری را که برای رسیدن انسان به هدف از آفرینش مصلحت داشته باشد، واجب یا مستحب اعلام می‌کند؛ در سوی مقابل، کاری را که برای رسیدن انسان به هدف از آفرینش مفسده داشته باشد، حرام یا مکروه دانسته است.

دوم. عقل منبعی

چنان­که در جای خود ثابت شده، عقل ـ در عرض نقل ـ به عنوان یکی از منابع کشف احکام شناخته شده است. بدین معنا که اگر عقل در جایی مصلحت و مفسده را به طور قطعی تشخیص داد، می­تواند به حکم شارع در این باره پی ببرد.

سوم. هدف از آفرینش انسان

در جای خود ثابت شده که هدف از آفرینش انسان، قرب الهی است، و دین مسیر رسیدن به این هدف را به انسان نشان می­دهد. در این باره تفاوتی میان زن و مرد نیست، هرچند ممکن است دین، راه­های خاصی را برای مرد و راه­های خاصی را برای زن و نیز راه­های مشترکی را برای هر دو در نظر گرفته باشد.

چهارم. راه خاص رسیدن به هدف از آفرینش برای زن

بر اساس تعالیم دین مبین اسلام، کمال زن ـ افزون بر انجام سایر احکام مشترک با مردان مانند نماز و روزه و… به مادری، شوهرداری و خانه­داری است. آری، نهاد کوچک خانواده، اگر محیطی سالم و معنوی باشد، می­تواند فضای جامعه را نیز سالم و معنوی سازد. به دیگر سخن، سالم و ناسالم بودن جامعه معلول سالم و ناسالم بودن خانواده است و در این راستا نقش زن بیشتر از مرد برجسته می­شود. ناگفته پیداست که آنگاه که دین، نان­آوری را وظیفۀ مرد می­داند و تلاش او را در این عرصه، جهاد در راه خدا تلقی می­کند، نقش بی­بدیل زن در فراهم‌نمودن آرامش مرد و نیز تربیت فرزندان، بیش از پیش روشن می­گردد؛ چنانکه آیات و روایات، جهاد زن را به حسن شوهرداری و کمال او را در مادربودن دانسته و فضایل فراوانی را برای شوهرداری و مادربودن بیان کرده است، از همین روست که خدای سبحان، آن لطافت و مهرورزی که به زن داده به مردان نداده است، چراکه لازمه و ابزاری مهم برای انجام این مسئولیت خاص به شمار می­روند. از این همه دانسته می­شود که مهم­ترین راهی که زن باید بپیماید تا به قرب الهی برسد، شوهرداری و انجام وظایف مادری است. در سوی مقابل، هر کاری که معارض با این وظیفه باشد، می­تواند او را از قرب الهی دور سازد.[۱]

پنجم: حکم فقهی اشتغال زنان

اشتغال زنان در کارهای غیرضروری، ـ آنجا که خانواده به درآمد زن نیازمند نیست و جامعه نیز برای این شغل نیازی به زن ندارد ـ در فرضی که شوهر نیز او را برای خروج از منزل منع نکرده باشد، به لحاظ فقهی چه حکمی دارد؟

توضیح سوال: بی­گمان، امروزه جامعه، در برخی عرصه­ها نیاز به زنان دارد؛ مانند درمان زنان بیمار، تعلیم دانش­آموزان و دانشجویان دختر و …. . این قبیل کارها را کارهای ضروری می­دانیم که باید به قدر کفایت، برخی زنان به این مهم بپردازند. اما برخی کارها چنین نیستند، مانند فروشندگی لوازم غیرزنانه، رانندگی ماشین­های سنگین، اشتغال در ادارات دولتی و … . فرض را نیز بر این می­گیریم که محیط کار مفسدۀ اخلاقی ـ به معنای خاص ـ برای زن نداشته باشد.

پاسخ: اشتغال در بیرون از خانه یا حتی درون خانه ـ در فرض سوال، که ضرورتی برای آن وجود ندارد ـ به طور طبیعی و قهری می­تواند به ازدست­رفتن روح لطیف زنانگی و از دست­رفتن جذابیت مرد برای زنان بینجامد و خواسته یا ناخواسته اثر خود را در امر مهم تربیت بگذارد.

بنابراین با توجه به هدف از آفرینش زن، به نظر می­رسد نمی­توان در این جا حکم به اباحه کرد، چرا که اشتغال زن، موجب کندی یا ممانعت زن در مسیر رسیدن به هدف آفرینش، می­شود، ازاین­رو مفسده دارد. ازاین­رو، با توجه به آموزۀ کلامی هدف از آفرینش، دست­کم باید حکم به کراهت داد. همچنین با نگاهی دیگر می­توان برای خانه­داری و تربیت فرزندان، کف و سقف­هایی را در نظر گرفت. اگر کار در بیرون از خانه، موجب از دست دادن کف شود، این کار حرام است. اگر موجب از دست دادن سقف ـ به توجه به ظرفیت و توانایی فاعل و قابل ـ شود، می­توان حکم به کراهت داد.

بله، در فرضی که این کار از کمال شوهرداری و تربیت فرزند نکاهد، یعنی حضور و عدم حضور در خانه تأثیری در کمال شوهرداری و تربیت فرزندان نداشته باشد،[۲] یا ساعات کار بیرون از خانه یا نوع کار چنان باشد که هیچ تأثیری در حسن انجام وظایف زن نداشته باشد، می­توان حکم به اباحه داد. والله العالم.

ششم. برخی فتاوا

برخی فتاوی مراجع معظم تقلید دربارۀ اشتغال زنان عبارت­اند از:

حضرت امام خمینی(ره)

– اگر شوهر شاغل بودن زن را صلاح نداند، و شاغل بودن زن باعث از هم پاشیدن زندگى زناشوئى شوهر شود، آیا شوهر حقّ ممانعت او را دارد یا نه؟

ج‌

– اشتغال زن اگر موجب تضییع حقوق زناشوئى شوهر نباشد مانع ندارد، ولى بیرون رفتن زن از خانۀ شوهر منوط به اجازۀ شوهر است.[۳]

– آیا زن مى‌تواند بدون اجازۀ شوهر از منزل خارج گشته و در مؤسّسه‌اى مشغول کار شود؟

ج‌

– کار کردن زن در بیرون منزل اگر منافى با حقوق زناشوئى شوهر نباشد با حفظ حجاب إشکال ندارد، ولى خروج زن از منزل منوط به اجازۀ شوهر است.[۴]

حضرت آیت الله تبریزی (ره)

آیا اشتغال زنان در جاهایى که محل مراجعۀ مردان است، جایز است؟

[جواب]

باسمه تعالى؛ با حفظ حجاب و مشروعیت شغل، در صورتى که خوف وقوع در حرام نباشد، مانعى ندارد، و الله العالم.[۵]

حضرت آیت الله بهجت (ره)

ـ اشتغال زنان در مواردى که شغل آن‌ها صد در صد مورد نیاز جامعه نیست (مثل ادارات) و نیز خانواده نیاز مبرم به حقوق دریافتى آنان ندارند، (فقط به این عنوان که زن هم عضوى از خانواده و اجتماع است و باید در مسائل روزمرّه دخیل باشد)، چه حکمى دارد؟

ج. کار کردن زن، مانعى ندارد؛ ولى باید خارج شدن از خانه با رضایت شوهر باشد و از اختلاط و ارتباط با مردها پرهیز کند.[۶]

ـ اشتغال زنان در ادارات اگر ارباب رجوع آنان مردان نیز باشند، چه حکمى دارد؟

ج. اشکال دارد.

ـ کار کردن زن در جایى که نامحرم هست، چه حکمى دارد؟

ج. اشکال دارد.[۷]

حضرت آیت الله مکارم شیرازی

– آیا اشتغال زنان در اداراتى که محلّ مراجعه مردان است جایز است؟

جواب: با رعایت شئون اسلامى اشکالى ندارد.[۸]

ـ از قدیم الأیام کار در خارج خانه بر دوش مردان بوده است. اکنون به خاطر جهل بعضى از مردان، برخى از مشاغل اجتماعى را، که نیاز به بودن زن نمى‌باشد، به آنها محوّل کرده‌اند. آیا صحیح است که بعضى از زنان، مشاغل مردان را بدست بگیرند، در حالى که طبیعت براى هر یک از زن و مرد، مشاغل مختصّ به خود را قرار داده است؟

جواب: اشتغال زنان به کار، با حفظ جهات شرعى، حرام نیست. ولى بى‌شکّ مسألۀ تربیت فرزندان براى زنان مهمتر است.[۹]

---

[۱] . نگاهی به سخنان حضرت امام خمینی (ره) در این باره، خالی از لطف نیست: این مادر که بچه در دامن او بزرگ مى‏‌شود، بزرگترین مسؤولیت را دارد و شریف‏ترین شغل را دارد؛ شغل بچه‏‌دارى. شریف‏ترین شغل در عالم، بزرگ‌ ‏کردن یک بچه است و تحویل‏‌ دادن یک انسان به جامعه.
مادر و مادربودن و اولاد تربیت‏ کردن، بزرگترین خدمتى است که انسان به انسان مى‏‌کند. اشرف کارها در عالم، مادربودن است و تربیت اولاد. همه منافع کشور ما از دامن مادرها تأمین مى‏‌شود.

هیچ علاقه‌‏اى بالاتر از علاقه مادرى و فرزندى نیست، بچه‌‏ها از مادر بهتر چیز اخذ مى‏‌کنند. آنقدرى که (بچه‏‌ها) تحت تأثیر مادر هستند، تحت تأثیر پدر نیستند، تحت تأثیر معلم نیستند.

مع‏‌الاسف در آن حکومت طاغوتى، مى‌‏خواستند این شغل را از این مادرها بگیرند، تبلیغ کردند به این‏که زن چرا بچه‏‌دارى بکند؟! این شغل شریف را در نظر مادرها منحط کردند، براى این‏که مى‏‌خواستند که مادرها از بچه‏‌ها جدا بشوند (و) بچه‏‌ها را در پرورشگاه‏ها بزرگ کنند، مادرها هم على‏‌حده بروند یک کارهایى که آن‏ها دلشان مى‏‌خواهد، بکنند.

وقتى بچه در پرورشگاه بزرگ شود، عقده پیدا مى‏‌کند. وقتى بچه در پرورشگاه و بدون مادر با اجنبى بخواهد سر و کار داشته باشد و محبت مادر از سر او کم بشود، این بچه عقده پیدا مى‏‌کند. بسیارى از این مفسده‏‌هایى که در جامعه واقع مى‏‌شود، از این بچه‏‌هایى هستند که عقده دارند، از این انسان‏هایى هستند که عقده دارند، مبدأ یک عقده بزرگ، این جداکردن بچه از مادر است. بچه محبت مادرى لازم دارد.

نقش زن در جامعه، بالاتر از نقش مرد است، براى این‏که زنان و بانوان علاوه بر این‏که خودشان، یک قشر فعال در همه ابعاد هستند، قشرهاى فعال را در دامن خودشان تربیت مى‏‌کنند. خدمت مادر به جامعه از خدمت معلم بالاتر است و از خدمت همه کس بالاتر است. صلاح و فساد یک جامعه از صلاح و فساد زنان آن جامعه سرچشمه مى‏‌گیرد. وظیفه زن انسان‏‌سازى است. اگر زن‏هاى انسان‏‌ساز از ملت‏ها گرفته شود، ملت‏ها به شکست و انحطاط کشیده خواهند شد.

[۲] . البته چنین فرضی نادر است. دست­کم آن است که خستگی ناشی از کار و رفت و آمد با جنس مخالف، تبعات روانی خاص خود را در امر خانه­داری و تربیت فرزند خواهد گذاشت.

[۳] . استفتاءات، ج۳، ص۳۵۶.

[۴] . همان، ص۳۵۸.

[۵] . استفتاءات جدید، ج۱، ص۳۵۸.

[۶] . استفتاءات، ج۴، ص۵۶ و ۵۷.

[۷] . همان، ص۱۹۰.

[۸] . استفتاءات جدید، ج۱، ص۲۲۸.

[۹] . همان، ج۳، ص۶۳۰.