تأثیرات طرح مکتب عرفانی شیعی فقاهتی توسط آیت الله خامنه ای

بسمه تعالی

آیت الله خامنه ای با مطرح نمودن مکتب عرفانی شیعی فقاهتی به عنوان جریان «خاص الخاص» مسیر حرکت فرهنگی کشور و بلکه جهان تشیع را وارد ریل گذاری جدید نمودند.

خبرگزاری مهر، گروه دین و اندیشه_ رضا کریمی: دیدگاه‌های آیت الله خامنه ای درباره عرفان و پرچمداران عرفان با عنوان «عرفان امین» به همت مؤسسه جوانان آستان قدس رضوی و به قلم حجت‌الاسلام والمسلمین تولایی در ۴۷۲ صفحه منتشر شد و فایل الکترونیکی آن هم در اختیار مخاطبان قرار گرفته است.

این کتاب اتفاق تازه ای در ورود عرفان به عرصه عمومی است و جنبه‌های مختلف داشته و آثار جدیدی بر جا خواهد گذاشت.

نام این کتاب دو سطح دارد؛ هم یادآوری معرفی یک عرفان امن و سالم و به دور از آفات برخی عرفان‌های کاذب نوظهور یا قدیمی است و هم یادآور تخلص شعری آیت الله خامنه ای. ترکیب عرفان امین نشان می‌دهد دیدگاه‌های عرفانی ایشان، همانطور که در ادامه می‌خوانیم، بیشتر در شعر شامل اشعار خود و در شرح اشعار عرفانی امثال مولوی و حافظ جریان دارد نه در کتب و رساله‌های عرفانی.

نویسنده با توجه به وجود جریان‌های مخالف عرفان در درون حوزه و در میان نیروهای انقلابی، در مقدمه اذعان می‌کند که «خط بطلان کشیدن بر روی نزاع توهمی و ساختگی میان فقه و عرفان و شریعت و طریقت، آن هم برای شخصی با موقعیت حضرت آیت الله خامنه ای تا چه اندازه می‌تواند هزینه بر باشد». (ص ۱۴)

بخش اول این کتاب به تعاریف و تقسیم بندی عرفان می‌پردازد. ولی اصل کتاب در دو بخش بعدی است.

بخش دوم تجلیل ایشان از عرفایی مشهور و بعضاً جنجال برانگیز مانند مولوی و حافظ و ملاصدرا، بایزید بسطامی، ابوالحسن خرقانی، صفی الدین اردبیلی، فیض کاشانی، ملاهادی سبزواری و سید بن طاووس است. در ادامه، مکتب عرفانی نجف به عنوان جامع‌ترین عرفان متشرع خالص و شخصیت‌های ویژه آن به تفصیل معرفی می‌شود. در پایان این بخش هم ارتباط با عرفای معاصر با استناد به پیام‌ها و بعضاً خاطرات، هم مطرح می‌شود: شیخ عباس قوچانی، شیخ محمدتقی بهجت فومنی، سید کمال الدین موسوی شیرازی، سید رضا بهاءالدینی، سیّد محمدحسین حسینی طهرانی، شیخ عزیزالله خوشوقت، شیخ علی سعادت پرور (پهلوانی). با این روش بعضی عرفای دیگر مانند علامه حسن زاده آملی و ارتباطات کمتر مطرح شده مانند آیت الله یعقوبی قائنی در اینجا نیامده است.

عرفان مدنظر این کتاب همان عرفان وحدت وجودی است (نه فقط عرفان توحیدی ساده) که از زبان آیت الله خامنه ای در شرح اندیشه حافظ و دیگران تبیین می‌شود. وحدت وجود که به حافظ نسبت داده شده، به معنای همه خدایی، ناشی از عدم درک درست مسئله است… عرفا قائلند به وحدت فاعلیت و وحدت تجلیّ (ص ۹۶).

از همه مهم‌تر اعتقاد نویسنده این است که: آیت الله خامنه ای با مطرح نمودن مکتب عرفانی شیعی فقاهتی به عنوان جریان «خاص الخاص» مسیر حرکت فرهنگی کشور و بلکه جهان تشیع را وارد ریل گذاری جدید نمودند. (ص ۱۵). از جریان عرفانی ای که توسط مرحوم آیت الله شوشتری آغاز، مرحوم حاج ملّا حسین قلی همدانی گسترش وبا سید احمد کربلایی ادامه یافت و توسط مرحوم قاضی عمق پیدا نمود، در زبان متخصصان معاصر عرفان پژوهی، به عنوان «مکتب عرفانی نجف» یاد م ی شود. (ص ۱۴۷) از دیگر چهره‌های این مکتب میرزا جواد ملکی تبریزی، شیخ محمد بهاری و سید عبدالحسین لاری و علامه طباطبایی است که معرفی می‌شوند.

بخش سوم کتاب تبیین اندیشه‌های ایشان در دو قسمت عرفان نظری و عملی و با تمرکز بر دو موضوع وحدت وجود و انسان کامل است. نویسنده متوجه شده که آیت الله خامنه ای برخلاف امام خمینی در مسائل اعتقادی و معارفی به صورت مستقل دست به تألیف نزده (و اساساً در کتاب عرفان امین کتابهای ایشان جزو منابع نیست) و به حسب تتبع نویسنده نیز در هیچ سخنرانی و یا پیام مکتوبی، به صورت مستقل به تبیین دیدگاه خود در باب مسئلۀ توحید و نحوۀ ارتباط مخلوقات با خالق خود نپرداخته‌اند. تبیین اندیشه‌های عرفانی ایشان درباره وحدت وجود و… به جز نظرات اجمالی درباره مکتب نجف، از طریق شرح اشعار مولوی و حافظ آشکار شده است.

در این بخش، توصیه‌های عرفان عملی تأکید بر عمل و دوری از الفاظ و عدم توقف در عرفان نظری است و توصیه‌های ویژه عرفا مثل چله نشینی، مرید و مرادی و اذکار خاص (آنچنانکه در پیوستهای این کتاب آمده) مطرح نمی‌شوند و اگر هم سرفصل «استاد» در کتاب دیده می‌شود، با وجود آنکه نویسنده آرای عرفا درباره طلب استاد خاص هم می‌آورد ولی دیدگاه آیت الله خامنه ای بیشتر مبتنی بر اهل عمل و تهذیب بودن است نه معنای مشهور عرفانی آن. یا اگر بحث ذکر مطرح می‌شود منظور توصیه‌های خاص و عام سلوکی نیست بلکه همان یاد خدا در مراتب مختلف مدنظر است.

علت حجیم شدن این کتاب هم مشخص است. به جز مقدمه و مؤخره، نظرات ایشان و (با توجه به نیاز برای توضیح بیشتر) نظرات دیگران مانند امام خمینی و شهید مطهری به صورت تفصیلی آمده و گاه یک نقل قول چند صفحه ادامه دارد. به بهانه مباحث مطرح شده پیوست‌های مفیدی هم دارد مثلاً دستورالعمل‌های آیت الله سید علی قاضی در بخش دوم معرفی می‌شوند و در انتها مباحثی از امام خمینی و نمونه دستورات سلوکی مکتب نجف و ترجمه حدیث عنوان بصری و… هم آمده است. نقل قول و کمک از آثار دیگران برای شرح موضوعات عرفانی، به این اثر جنبه آموزشی نیز داده است. بیان تمثیل‌های معروف در پیوست برای توضیح و ساده کردن مفاهیم عمیق عرفان مانند موج و دریا، آینه، تکثیر نور و… هم بیشتر سبب شده تا کتاب حاضر برای مشتاقان آشنایی با عرفان جنبه آموزشی داشته باشد.

این کتاب علی رغم برخی کمبودها یک اثر آموزشی و مروج عرفان انقلابی، و علیه عرفان ستیزان، معرف تعداد زیادی از عرفای سلف و معاصر، بستر ورود به دنیای عرفان ونهایتاً موجب شناخت عمیق‌تر عرفان سیدعلی خامنه ای است.