ملا محمد محسن فیض کاشانی

ملا محمد بن مرتضی بن محمود کاشانی (۱۰۰۷-۱۰۹۱ق/۹۷۷-۱۰۵۸ش)، معروف به ملا محسن و ملقب به فیض کاشانی، حکیم، محدث، مفسر قرآن و فقیه اخباری شیعه در قرن یازدهم قمری است. او نزد عالمانی همچون ملاصدرا، شیخ بهایی، میرفندرسکی و میرداماد شاگردی کرد.

فیض، در موضوعات مختلف آثار بسیاری نگاشت که تفسیر صافی، الوافی، مفاتیح الشرایع، المحجه البیضاء و الکلمات المکنونه به ترتیب در تفسیر، حدیث، فقه، اخلاق و عرفان مهم‌ترین آثار او به شمار می‌آیند.

فیض شیوۀ اخباریان میانه‌رو را در پیش گرفت از این رو نظرات او در بسیاری موارد با فقهای پیشین متفاوت بود. از مهم‌ترین آراء خاص او می‌توان به جواز غنا (با شروطی خاص)، متفاوت بودن بلوغ نسبت به تکالیف مختلف و وجوب عینی نماز جمعه اشاره کرد.

اقامۀ نماز جمعه در کاشان و اصفهان از فعالیت‌های سیاسی اجتماعی او بوده است.

نسب، لقب، ولادت و درگذشت

خاندان فیض از خانواده‌های علمی و مشهور شیعه بوده است.^[۱] پدرش رضی الدین شاه مرتضی (۹۵۰-۱۰۰۹ ق)^[۲] و مادرش زهرا خاتون (درگذشته ۱۰۷۱ق)، دختر ضیاء العرفا رازی بود.^[۳] جدّ فیض، تاج الدین شاه محمود فرزند ملا علی کاشانی، در کاشان مدفون است.

لقب

نام فیض، محمد بود.^[۴] اما به محسن یا محمدمحسن شهرت داشت.^[۵] او داماد ملاصدرا بود و پدرزنش او را فیض، و داماد دیگرش لاهیجی را فیاض لقب داد.^[۶]

ولادت و درگذشت

نمای قبر فیض کاشانی در کاشان

فیض در ۱۴ صفر سال ۱۰۰۷ق در کاشان زاده شد.^[۷] و ۲۲ ربیع‌الثانی در ۱۰۹۱ق در همانجا درگذشت و در قبرستانی که در زمان حیاتش زمین آن را وقف نموده بود، به خاک سپرده شد.^[۸]

در آبان ۱۳۸۷ش کنگره‌ای در بزرگداشت او برگزار گردید.^[۹][۱۰]

همسر و فرزندان

حاصل ازدواج محمدمحسن با دختر ملاصدرا^[۱۱] پنج فرزند به نام‌های زیر بود:

• محمد علم الهدی
• معین الدین احمد
• علیه بانو کنیه او ام الخیر بوده است
• سکینه کنیه‌اش ام البر
• سکینه کنیه‌اش ام سلمه^[۱۲]

تحصیلات

فیض، تحصیلاتش را در کاشان آغاز کرد، او در ۲۰ سالگی برای ادامه تحصیلات به اصفهان رفت. پس از آن دو سال در شیراز نزد سید ماجد بحرانی شاگردی کرد. فیض بار دیگر به اصفهان بازگشت و در حلقه درس شیخ بهایی حاضر شد. وی در سفر حج از شیخ محمد نوادۀ شهید ثانی اجازه روایت دریافت کرد. و پس از آن در قم نزد ملاصدرا شاگردی کرد و در مراجعت ملاصدار به شیراز او را همراهی نمود و نزدیک به دو سال در آنجا ماند. صاحب روضات و دیگران بر این باورند که فیض در سفر نخست به شیراز نزد ملاصدرا شاگردی کرده است اما این گفته، با نوشته‌های خود فیض سازگار نیست.^[۱۳] فیض سرانجام به کاشان بازگشت و به امر تدریس، تعلیم و تالیف پرداخت.^[۱۴] درباره دلیل نامگذاری مدرسه فیضیه، به سکونت فیض در آن اشاره شده است.

اندیشمندان بسیاری همچون افندی، حر عاملی، محدث نوری، شیخ عباس قمی، علامه امینی و… او را با کلماتی همچون فیلسوف، حکیم، متلکم، محدث، فقیه، شاعر، ادیب، عالم، فاضل ستوده‌اند.^[۱۵][۱۶]

دعوت شاهان صفوی

فیض، در کاشان و قمصر نماز جمعه اقامه می‌کرد.^[۱۷] او دعوت شاه صفی را برای اقامت در اصفهان نپذیرفت، اما به دعوت شاه عباس دوم برای اقامه نماز جمعه در مسجد جامع عتیق به اصفهان رفت.^[۱۸]

استادان

از اساتید وی می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:

• محمدتقی مجلسی
• شیخ بهایی
• میرداماد
• میرفندرسکی
• ملاصدرا
• سید ماجد بحرانی دو سال در شیراز نزد وی شاگردی کرد.
• محمد بن حسن بن زین الدین عاملی نوادۀ شهید ثانی،در سفری که به مکه داشت از او اجازه روایت دریافت کرد.^[۱۹]

در برخی منابع از ملا خلیل قزوینی، محمدطاهر قمی، ملا محمدصالح مازندرانی و پدرش نیز به عنوان استادان وی نام برده شده است.^[۲۰]

شاگردان

برخی شاگردان وی عبارتند از:

• علم الهدی محمد بن محسن فیض کاشانی
• احمد مشهور به معین الدین، فرزند فیض
• محمدمؤمن فرزند عبدالغفور، برادر فیض
• شاه مرتضی دوم: پسر برادر فیض
• ضیاء الدین محمد، فرزند حکیم نورالدین، دایی فیض.
• ملا شاه فضل الله و ملا علامی: خواهر زادگان فیض.
• علامه مجلسی
• سید نعمت الله جزایری
• قاضی سعید قمی
• ملا محمدصادق خضری
• شمس الدین محمد قمی
• محمدمحسن عرفان شیرازی و…^[۲۱]

آثار

مجموعه آثار علامه فیض کاشانی

فیض آثار بسیاری از خود به جای گذاشت. او در کتاب فهرست تصانیف از ۱۰۰ اثر نام برده است^[۲۲] سید نعمت الله جزایری آثار او را، حدود ۲۰۰ اثر می‌داند.^[۲۳] در دیگر منابع تا ۱۴۰ اثر ثبت شده است^[۲۴] و برخی از آثار او عبارتند از:

• تفسیر صافی
• تفسیر اصفی
• الوافی
• الشافی
• نوادر الاخبار
• المعارف تلخیص علم الیقین
• معتصم الشیعه فی احکام الشریعه
• المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء
• مفاتیح الشرایع
• اصول المعارف
• الحقائق
• قره العیون
• الکلمات المکنونه
• الکلمات المخزونه
• اللائی
• جلاء العیون
• تشریح العالم
• بشاره الشیعه
• الاربعین فی مناقب امیرالمومنین
• الاصول الاصلیه
• تسهیل السبیل
• نقد الاصول الفقهیه
• النخبه
• الشهاب الثاقب
• اصول العقائد
• منهاج النجاه
• خلاصه الاذکار
• دیوان
• رساله شرح صدر و…^[۲۵][۲۶]
• رساله فی الغناء و تحلیله^[۲۷]

مرکز کامپیوتری علوم اسلامی نور نسخه الکترونیکی آثار فیض را، با عنوان مجموعه آثار علامه فیض کاشانی منتشر کرده است.^[۲۸][۲۹]

اشعار

یارب تو فیض را بحسین شهید بخش هر چند غرق لجّه عصیان فتاده است در ماتم حسین دُری کن گران بها هر دانه اشک را که ز مژگان فتاده است

چشم بر درگه تو دوخته‌ام بامید لقا جعلت فداک فیض خود را زغم نجات دهید کوست خاک شما جعلت فداک[۳۰]

آراء و اندیشه‌های خاص

خوانساری و شیخ یوسف بحرانی، ملا محسن را در شمار اخباریان می‌دانند.^[۳۱][۳۲] نوشته‌های او نیز این امر را تأیید می‌کند.^[۳۳] فیض در بسیاری از مسائل آراء مستقلی داشت؛ برخی از آراء خاص او عبارتند از:

• جواز غنا و موسیقی^[۳۴] از نظر او غناء فی نفسه حرام نیست؛ وی با استناد به روایات حرمت غناء را مخصوص جایی می‌دانست که با حرام دیگری همراه باشد مانند بازی با آلات لهو، وارد شدن مردان بر زنان، گوش دادن مردان صدای زنان را و مشتمل بودن بر کلمات باطل.^[۳۵]
• چیزی که نجس‌ شده، چیز دیگر را نجس‌ نمی‌کند.^[۳۶]
• آب قلیل در برخورد با نجاست، نجس نمی‌شود.^[۳۷]
• عدم‌ خلود کافران‌ در عذاب‌ دوزخ.^{[نیازمند منبع]}
• عدم‌ نجات‌ اهل‌ اجتهاد، اگر چه‌ از بزرگ‌ترین‌ دانشمندان‌ باشند.^{[نیازمند منبع]}
• متفاوت بودن بلوغ نسبت به تکالیف مختلف^[۳۸]
• حصول مغرب شرعی با استتار قرص خورشید از دید چشم، اگر حائلی در میان نباشد.^[۳۹]
• عدم شرط خشک بودن محل مسح در وضو^[۴۰]
• کفایت هر غسلی از وضو^[۴۱]
• وجوب عینی نماز جمعه.^[۴۲]