عرفان اصیل همان دین است

بسمه تعالی

محمد فنایی اشکوری با اشاره به دیدگاه‌های مقام معظم رهبری در مورد عرفان بیان کرد: تلقی ایشان از عرفان این است که عرفان اصیل اسلامی همان دین است، اما ناظر به آن بعد دقیق و لطیف و عمیق و باطنی است و با مکتب دیگری سروکار نداریم و در عرفان راستین با اصول و آموزه‌های دیگری غیر از آنچه در دین آمده، روبه‌رو نیستیم.

به گزارش ایکنا، نخستین پیش‌همایش «عرفان اهل‌بیتی: ماهیت و ضرورت»، امروز ۱۹ اسفندماه به همت دانشگاه ادیان و مذاهب و به صورت مجازی برگزار شد. در ادامه متن سخنان محمد فنایی‌اشکوری، پژوهشگر فلسفه و عرفان را می‌خوانید که با موضوع «رویکرد عرفانی مقام معظم رهبری» ایراد شده است؛

تلقی مقام معظم رهبری در مورد عرفان این است که عرفان اصیل اسلامی همان دین است، اما ناظر به آن بعد دقیق، لطیف، عمیق و باطنی است و با مکتب دیگری سروکار نداریم. در عرفان راستین با اصول و آموزه‌های دیگری غیر از آنچه در دین آمده روبه‌رو نیستیم. خطوط کلی و چارچوب کلی اعتقادی این عرفان همان اعتقادات اسلامی است که در کتاب طرح کلی اندیشه اسلامی به زیبایی، حدود ۵۰ سال قبل مطرح کردند. محور این عقیده توحید است و توحیدمحوری برای این عرفان اساس است که ابعاد مختلف معرفتی، عاطفی و عملی دارد. بعد معرفتی توحید در قرآن و سنت آمده است و اسماء و صفات خدا مطرح شده و در آثار و اندیشه‌های متکلمین و مفسرین اسلامی طرح شده است.

انسان عارف و مومن بر این اساس به خدا عشق می‌ورزد و خوف و خشیت پیدا می‌کند و به او توکل دارد و راضی به رضای او است و آنچه به عاطفه و احوال قلبی مربوط می‌شود را شامل می‌شود و توحید در ساحت عمل آنجا است که به رفتار و زندگی و بندگی مربوط می‌شود که شریعت و فقه متکفل بیان آن است. لذا توحید یک اعتقاد کلامی، الهیاتی یا فلسفی نیست و با همه وجود انسان که بعد معرفتی، عاطفی و عملی است، سروکار دارد و همه را تحت تأثیر قرار می‌دهد. تلقی عمیق و گسترده از توحید چنین است و در این کتاب آورده شده است.

توحید لوازم اجتماعی هم دارد و ایشان یک مقاله‌ای نیز دارند که روح توحید نفی عبودیت غیر خدا است و از دل توحید مبارزه با طاغوت را ایشان استنباط می‌کنند. بعثت را نیز ایشان در همین راستا توضیح می‌دهند و وقتی پیامبر(ص) مبعوث می‌شود، یک دگرگونی در او رخ می‌دهد که او را شایسته رسالت می‌کند و او منشأ یک دگرگونی در جامعه و محیط اطرافش می‌شود و منشأ آن رستاخیز می‌شود. در بعثت نیز این عناصر بندگی خدا و عبودیت خدا و اقامه قسط و آن بعد اجتماعی و انسان مهم است که بعد تمدن‌سازی دین است. همه اینها رنگ‌وبو و عطر و طعم عرفانی و معنوی دارند و آنجا که از دگرگونی اجتماعی سخن می‌رود، مراد هر نوع دگرگونی نیست، بلکه دگرگونی بر پایه توحید مراد است.

بنابراین، چارپوب کلی اعتقادی و نظری همان چارچوب اعتقادات دین با تلقی عمیق‌تر و گسترده‌تر است و تأکید و تصریح بر این نکته دارد که اصول اعتقادی استلزامات عملی دارند و فقط یکسری باور در دل و ذهن نیستند. برای اینکه سعادت انسان وابسته به این است و غایت دین نیز رساندن انسان به آن سعادت است. عرفان نظری مصطلح را مطرح کرده‌اند که به عنوان یک حوزه‌ای برای تفکر و اندیشیدن، بسیار مناسب و به‌جا است و ایشان مخالفتی با این قضیه ندارند و بلکه مشوق هستند، اما تأکید دارند با عرفان نظری و با صرف پرداختن به مباحث عرفان نظری کسی طعم عرفان را نمی‌چشد و در حقیقت، عرفان، نظری نیست و بدون اینکه عرفان نظری را رد کنند، می‌گویند حقیقت عرفان در تحولی است که در شخصیت انسان رخ می‌دهد و با سلوک و تربیت عرفانی حاصل می‌شود و حتی با خواندن و اشتغال عملی رایج نیز حاصل نمی‌شود، بلکه سلوک و تربیت‌شدن لازم است.

در همین‌جا خوب است به دیدگاه ایشان در مورد فرقه‌های صوفی اشاره کنیم. در مواردی ایشان تصریح فرمودند در باب فرقه‌های صوفی که در ایران نیز وجود دارند. البته که برخی از اینها از عقاید و رفتارهایی تبعیت می‌کنند که چندان تناسبی با آموزه‌های اسلامی ندارد و اینها دچار نوعی انحرافات در اعتقاد یا رفتار هستند و عرفان آنها یک نوع راه و مسلکی است که گاهی آنها را از مسیر اصلی اسلام دور می‌کند، به خصوص فاصله‌ای که با فقاهت پیدا می‌کنند، باعث می‌شود که نتوانیم این تصوف را تأیید کنیم، اما ایشان نسبت به طریقت‌های صوفیانه‌ای که در اسلام وجود دارد، نگاهشان مثبت است.

این طریقت‌های تصوف در جهان اسلام سه ویژگی مثبت دارند؛ یکی نگاه معنوی است که به دین دارند و این یک مزیت قابل توجه است، ویژگی دوم محبت به اهل بیت(ع) است که اینها دارند و به اهل بیت(ع) احترام می‌گذارند و حب و عشق به اهل بیت(ع) جزئی از برنامه آنها است و امتیاز سومی که دارند، این است که در برابر جریان‌های افراطی و خشونت‌گرا و تکفیری قرار دارند و با آن گرایش‌ها زاویه دارند و مجموعاً باعث می‌شود که به آنها نزدیک باشیم و نگاه مثبتی به جریان‌های طریقت‌های صوفیانه در جهان اسلام داشته باشیم. اما مشرب عرفانی که ایشان بر آن تأکید دارند، مشربی برگرفته از آموزه‌های دینی معصومین(ع) است؛ چه آنچه در کلمات اهل بیت(ع) آمده و در آیات داریم و چه آنچه که ما از مطالعه شخصیت آنها و رفتار آنها به دست می‌آوریم.

در حقیقت، الگوهای برتر عرفان، معصومین(ع) هستند و بر این اساس هر جریانی که به این الگوها نزدیک‌تر باشد، به عرفان مطلوب و عرفان اهل بیت(ع) نزدیک‌تر است. برای نمونه ایشان به مکتب سلوکی که معروف به نجف است، بسیار ارادت دارند و شخصیت‌های این مکتب را همیشه تکریم می‌کنند، مکتبی که چهره‌های شاخص آن عبارت از ملاحسین‌قلی همدانی، آیت‌الله قاضی و علامه طباطبایی هستند. ایشان بسیار به شخصیت‌های مکتب نجف توجه دارند و دیگران را نیز به این مکتب توصیه می‌کنند و دلیلش ویژگی‌های این مکتب است.

همچنین ایشان نگاه مثتبی به عرفان شاعرانه ایرانی دارند؛ عرفان کسانی مانند مولوی و حافظ. چندجا وقتی از ایشان نظرشان در مورد مثنوی را پرسیدند گفته‌اند مثنوی اصل اصل اصل دین است و می‌گویند این مطلب را به شهید مطهری گفتم و ایشان نیز تایید کردند. یعنی این مشرب را می‌پسندند و البته نه اینکه تمام جزئیاتی که در این فرهنگ هست را قبول دارند، اما این رویکرد را قبول دارند و نگاه مثبتی به حافظ دارند و غزل‌های حافظ را تفسیر عرفانی می‌کنند و علاقه‌مندی ایشان به شعر و شاعری و ادبیات نیز از همین‌جا است و در این حیطه، عناصر معنوی شعر و شاعری برایشان جاذبه دارد.

در باب معرفت‌شناسی و روش میل و فهم حقایق عرفانی نیز، ایشان به روش عقلی، نقلی و شهودی معتقد هستند. یعنی تحلیل عقلی را در مباحث ایشان می‌بینید و استفاده از آیات و روایات و تجزیه و تحلیل آنها را مشاهده می‌کنید و فراتر از این، اینکه انسان بصیرتی را در ایشان می‌بیند که فراتر از عقل‌ورزی فلسفی است و این بصیرت خودش مرتبه‌ای از شهود است.