دیدگاه استقلالی و دیدگاه قیاسی

در این درس موجودات این عالم به دو گونه ملاحظه می­شوند: یکبار موجودی را فی­نفسه به صورت مستقل و با صرف­نظر از موجودی دیگر ملاحظه می‌کنیم و بار دیگر آن موجود را در مقایسه با موجود دیگر لحاظ می‌کنیم. نتیجه در این دو ملاحظه تفاوت دارد؛ بدین صورت که اگر در این نظام هستی موجودی را مستقل نگاه کنیم کامل است؛ مثلاً اگر سنگ را مستقل ملاحظه کنیم، سنگ با صرف­نظر از هر قیدی همین سنگ است. اگر قرار است در نظام هستی، حَجَر داشته باشیم همین است. اگر چوب را با صرف­نظر از موجودات دیگر نگاه کنیم و بنا باشد در این عالم چوب داشته باشیم، چوب همین است. اگر گوسفند را ملاحظه کنیم، با صرف­نظر از موجودات دیگر کامل است و اگر غیر از این باشد، دیگر گوسفند نیست. بنابراین اگر موجودات را به صورت مستقل و مجزّای از یکدیگر ملاحظه کنیم هر کدام در جایگاهش کامل است. اما اگر با نظر دوّم، یعنی  با دید نسبی ملاحظه کنیم، هر مافوقی نسبت به مادون خودش کامل است و هر مادونی نسبت به مافوق خودش ناقص است. اگر سنگ را با نبات ملاحظه کنیم، نبات کامل است و سنگ ناقص است؛ چون نبات، رشد و نمو دارد بالندگی دارد ولی اگر همین نبات را با حیوان ملاحظه کنیم، ناقص است؛ چون حیوان کامل‌تر است و حرکت ارادی، احساس، بینایی، شنوایی و سایر ادراکات ظاهری را دارد. همچنین اگر حیوان را با انسان ملاحظه کنیم، حیوان ناقص است؛ چون حیوان قوّۀ عاقله ندارد ولی انسان علاوه بر اینکه تمام کمالات حیوان را دارد، قوّۀ تعقّل نیز دارد. پس در قضاوت نسبت به موجودات این عالم دو دیدگاه وجود دارد: دید استقلالی و دید قیاسی.

حضرت علامه حسن­زاده (حفظه الله تعالی) در ادامه مثال‌هایی در همین رابطه می فرمایند: دانۀ گندم با صرف­نظر از هر موجود دیگر لحاظ شود، کاملِ کامل است. هستۀ هلو را اگر با صرف­نظر از هر موجود دیگری لحاظ کنید کامل است. تکان نخوردن برای مژه کمال است و اگر قرار است مژه باشد همین اندازه و همین شکل هم باید باشد. این مژه­ها بر هم تطبیق ندارند، بلکه به صورت یک در میان هستند که اگر مگس یا حشره­ای سراغ چشم ما آمد، مثل سرنیزه مانع و دافع باشد. نگوییم اگر منطبق بر هم بودند، قشنگ بود؛ زیرا در این صورت از لابلای این مژه­های منطبق بر هم، حشرات به چشم آسیب می­زدند. پس باید به صورت مشبّک روی هم بیفتند تا به صورت سِپَر باشند. هر چیزی وقتی استقلالی لحاظ شود در جایگاه خودش کامل است اما با دید قیاسی و نسبی، هر چیزی نسبت به بالاتر از خودش ناقص است.