میر سید علی همدانی

میر سید علی همدانی (۷۱۴-۷۸۶ق) معروف به شاه همدان و ملقب به امیر کبیر، عارف اهل همدان از خاندان سادات حسینی بود و به دلیل تاثیرش در گسترش اسلام در بخش‌هایی از شبه قاره هند از جمله کشمیر شهرت زیادی یافت. وی از بزرگان طریقه کبرویه بود و بعد از مرگش پیروانش را همدانیه می‌خواندند.

میر سید علی همدانی (۷۱۴-۷۸۶ق) معروف به شاه همدان و ملقب به امیر کبیر، عارف اهل همدان از خاندان سادات حسینی بود و به دلیل تاثیرش در گسترش اسلام در بخش‌هایی از شبه قاره هند از جمله کشمیر شهرت زیادی یافت. وی از بزرگان طریقه کبرویه بود و بعد از مرگش پیروانش را همدانیه می‌خواندند. محبت و علاقه به امامان شیعه، در اندیشه وی، مانند بسیاری از عرفا و متصوفان، نمایان است.

بر اساس شواهدی که در برخی از آثار وی وجود دارد، گروهی او را شیعه دانسته‌اند، هر چند این موضوع بین پژوهشگران مورد اختلاف است. سفر وی و گروهی از پیروانش را به کشمیر در سده هشتم میلادی از عوامل نشر تشیع در این سرزمین به شمار می‌آورند. میر سید علی همدانی، که از او آثار زیادی به نثر و شعر فارسی باقی مانده، یکی از واسطه‌های انتقال فرهنگ ایرانی و زبان فارسی به شبه قاره‌ هند بود. او طرفداران زیادی در کشمیر دارد و خانقاهی که محل سکونتش بوده، زیارتگاه است. از آنجا که قبر وی در تاجیکستان قرار گرفته، در آنجا نیز شخصیتی شناخته شده است و از مفاخر فرهنگی این کشور به شمار می‌رود.

محتویات

زندگی‌نامه

سید علی بن شهاب الدین حسن همدانی، در سال ۷۱۳ یا ۷۱۴ همزمان با دوران سلطنت اولجایتو(۷۰۳-۷۱۶) در شهر همدان زاده شد. نسبش را چنین بر شمرده‌اند: علی بن شهاب الدین بن محمد بن علی بن یوسف بن محب بن مشرف بن محمد بن جعفر بن عبیدالله بن محمد بن علی بن حسن بن جعفر بن عبیدالله حسین بن امام زین العابدین(ع)^[۱] مادرش نیز از علویان (سادات) بود و فاطمه نام داشت.

خاندان وی از سادات حسینی بودند. پدرش از بزرگان شهر همدان بود. بر اساس برخی روایات وی حاکم همدان بوده است، مسئله‌ای که به نظر برخی از پژوهشگران صحیح نیست و احتمال می‌رود پدر سید علی، نه حاکم همدان بلکه رئیس این شهر بوده که مقامی موروثی در خاندان علویان همدان بوده است. به هر ترتیب آنچه مسلم است اینکه پدر و خاندان سید علی، از بزرگان و ثروتمندان شهر بودند.

سفرها

خانقاه و مسجد شاه همدان در کشمیر

بیشتر زندگی میر سید علی همدانی به سفرهای طولانی گذشت. شرح حال نویسان نقل کرده‌اند که او سه بار دنیا را سیر کرد. سفر حج، سفر در شهرهای داخل ایران و سفر به ماوراءالنهر و هندوستان و سیلان از جمله سفرهای میر سید علی بود که منابع شرح حال نگاری از اتفاقات عجیب و دشواری‌هایی که بر او در این سفرها گذشت خبر داده‌اند.

میر سید علی در میانه قرن هشتم از همدان به ماوراءالنهر رفت و در شهر ختلان اقامت کرد. علت سفر وی به این دیار را هرج و مرج سیاسی و اجتماعی سال‌های بعد از فروپاشی حکومت ایلخانان در پی درگذشت آخرین حکمران این سلسله ابو سعید بهادر خان (۷۳۶ق.) دانسته‌اند. وی در ماوراءالنهر مریدان زیادی پیدا کرد به قدری که تیمور لنگ را که در آن دوران بر ماوراء النهر سلطه یافته بود از نفوذ او به وحشت انداخت. نقل کرده‌اند که گروهی از فقها و علما که از محبوبیت سید علی آزرده بودند قصد جانش را کردند و به او زهر خوراندند و نزد سلطان از او بدگویی کردند. برخی از پژوهشگران این بدگویی‌ها را با تمایلات شیعی میر سید علی همدانی بی‌ارتباط نمی‌دانند. میر سید علی بعد از اینکه به نزد تیمور لنگ فراخوانده شد و با او دیدار کرد از ماوراءالنهر خارج شد و به کشمیر سفر کرد.

میر سید علی در کشمیر

نخستین سفر میر سید علی به کشمیر در سال ۷۷۴ قمری بود. درباره اینکه در این سفر تنها بوده یا همراه با مریدان اطلاع دقیقی در دست نیست. میر سید علی در کشمیر نامه‌هایی به شاهان اطراف نوشت و آنان را به اسلام و رعایت احکام شرعی دعوت کرد.سفر دوم سید به کشمیر به سال ۷۸۱ انجام شد. وی در این سفر با ۷۰۰ تن از مریدانش همراه بود. میر سید علی در محله علاء الدین پوره در شهر سرینگر ساکن شد و در آنجا مریدان زیادی را تربیت کرد.

گسترش تشیع در کشمیر و گسترش زبان فارسی در این دیار را از نتایج اصلی سفر سید علی همدانی به کشمیر دانسته‌اند. از دیگر نتایج این سفر رونق هنرها و صنایع دستی ایرانی در این منطقه بود. ظاهرا این هنرها از سوی همراهان و مریدانی که همراه سید علی بوده‌اند و برای امرار معاش هر یک به کاری مشغول بوده‌اند، در کشمیر رواج یافته است. خود میر سید علی نیز به شغل کلاه بافی روزگار می‌گذراند. بدین ترتیب صنایع گوناگونی از ایران به کشمیر منتقل شد و با حمایت سلاطین در کشمیر رونق گرفت. از جمله صنایعی که پیش از سید علی نیز در کشمیر وجود داشت و با ورود وی جانی تازه یافت، صنعت شال بافی بود که در جهان شهرت داشت.

درگذشت

مقبره میر سید علی همدانی در تاجیکستان

سید علی همدانی به سال ۷۸۶قمری در حالی که از کشمیر خارج شده بود و راهی ترکستان بود در پاخلی بدورد حیات گفت. بعد از مرگش مریدانش،‌ پیکرش را به ختلان برده و در آنجا به خاک سپردند.

زیارتگاه‌های مختلفی منسوب به سید علی همدانی در شهرهای مختلف وجود دارد:

مقبره وی امروزه در کشور تاجیکستان در شهر کولاب قرار دارد. بنای مقبره در مجموعه‌ای فرهنگی در باغی قرار گرفته که تعدادی از فرزندان و نوادگانش نیز در دفن شده‌اند و زیارتگاه تعداد زیادی از مردم تاجیکستان است. این مجموعه شامل کتابخانه‌ای با کتاب‌های خطی قدیمی از آثار میر سید علی است.

در شهر سرینگر کشمیر نیز خانقاه معلا که محل اقامت وی بوده امروزه نیز همچنان زیارتگاه مسلمانان و پیروان طریقت‌های عرفانی است.

طریقت عرفانی

سید علی همدانی، از بزرگان طریقه عرفانی کبرویه به حساب می‌آمد. او را از عرفای متشرع دانسته‌اند که بنابر تعبیر قدما جمع میان علوم ظاهری و باطنی بود و با اینکه اهل تصوف بود، در آثارش بر لزوم رعایت و پایبندی به شرع تاکید داشت.

تعلیم و پرورش او را در کودکی دایی‌اش سید علاء الدین بر عهده داشت که خود میر سید علی او را از اولیاء الله دانسته است. در بسیاری از منابع این علاء الدین را همان علاء الدوله سمنانی از عرفای مشهور، دانسته‌اند که از نظر برخی از پژوهشگران صحیح نیست و نسبتی بین علاء الدوله سمنانی با میر سید علی همدانی وجود نداشته است. از مهم‌ترین استادان سید علی شیخ محمود مزدقانی بود. که شاگرد علاء الدوله سمنانی و از مشایخ طریقه کبرویه بود. بدین ترتیب سید علی از پیروان طریقه کبرویه بود و بعدها خود شیخ این طریقه شد. از دیگر اساتید او باید از شیخ اخی علی دوستی سمنانی و قطب الدین نیشابوری نام برد.

از جمله شاگردان و مریدان وی که همراه وی بودند می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:

نور الدین جعفر رستابازاری بدخشی (۷۴۰-۷۹۷) که تذکره‌ای به نام خلاصه المناقب در احوال میر سید علی نگاشت.
خواجه اسحاق بن امیر ارامشاه علیشاهی ختلانی(۷۳۱-۸۲۷) که بعد از سید جانشین وی شد. این طریقه بعد از ابو اسحاق به دو شاخه تقسیم شد،‌ شاخه‌ای به نام ذهبیه نام‌بردار شد و شاخه‌ دیگر که منسوب به سید محمد نوربخش بود، نوربخشیه لقب گرفت.
عبدالله بن شیخ رکن الدین شیرازی
برهان الدین بن عبدالصمد
قوام الدین بدخشی
علاء الدین حصاری
باباکاء شیرازی
شمس الدین بدخشی
محمد طالقانی
محمد سرای ایستی

تشیع میر سید علی

درباره تشیع سید علی همدانی نزد نویسندگان اختلاف‌ نظرهایی وجود دارد. برخی از آثار سید، رنگ و بوی سنی دارد. از جمله کتاب ذخیره‌الملوک که سیاستنامه‌ای است که برای شاهان ماوراء النهر نوشته شده و در نظریه سیاسی بر سیاق نظر اهل سنت نگاشته شده است، هر چند برخی، در همین کتاب نیز برخی شواهدی از تشیع نویسنده آن یافته‌اند. در برخی رسائل دیگر او از جمله رساله اعتقادیه و رساله‌ای در باب علماء دین نیز شواهدی بر سنی بودنش وجود دارد برای نمونه در این رسائل او بهترین صحابه را خلفای راشدین دانسته و احکام را بر روش فقه شافعی ذکر می‌کند، قرآن را غیر مخلوق می‌داند و شورش بر حاکم ظالم را جایز نمی‌داند.

از سوی دیگر برخی از آثار او، احتمال تشیع وی را به ذهن می‌آورد. از جمله این آثر «الموده فی القربی و اهل العباء» است که مجموعه‌ای از احادیث در فضیلت اهل بیت(ع) است. با توجه به همین آثار، برخی از شرح حال نگاران به صراحت وی را در زمره شیعیان به حساب آورده‌اند. برای نمونه آقا بزرگ طهرانی در الذریعه به نقل از قاضی نورالله شوشتری – که کتابی در زندگی‌نامه سید علی نگاشته است – کتاب موده فی القربی را دلیلی بر تشیع میر سید علی دانسته است. از دیگر آثار منسوب به او که احتمال تشیع وی را مطرح می‌کند می‌توان به رساله‌های انسان الکامل و اسرار وحی اشاره کرد. اینکه در زندگی نامه‌ها به دشمنی برخی از علما با وی اشاره شده و نیز برخی از شواهد دیگر که در آثارش یافت می‌شود و همچنین اثری که وی در مریدانش در گرایش به تشیع داشته، از دیگر شواهدی است که برخی از نویسندگان را بر آن داشته تا تردید در تشیع وی را جایز ندانند.

آثار

آثار متعددی از میر سید علی به جای مانده که درباره موضوعات گوناگون عرفانی، اعتقادی و ادبی نگاشته شده است. بیشتر آثار وی به زبان فارسی است و چند رساله به زبان عربی دارد. جز ذخیره الملوک بیشتر آثار سید علی همدانی، رساله‌های کوتاه است. در زیر فهرستی از بخشی از این آثار ارائه می‌شود:

رساله‌های فارسی:

ذخیره‌الملوک؛ که مفصل‌ترین و مشهورترین اثر او و سیاستنامه‌ای است که بیشتر مطالب آن ترجمه احیاء علوم دین غزالی است.
مرآه التائبین؛ در موضوع توبه
سیر الطالبین؛ در آداب سلوک عرفانی
رساله اعتقادیه؛ در معرفت خدا
مشارب الاذواق؛ شرح قصیده میمیه ابن فارض
رساله ده قاعده؛ راه‌های رسیدن به خدا
رساله منامیه؛ در کیفیت خیال و مراتب خواب و رویا
رساله حل مشکل؛ در موضوع عرفانی
واردات امیریه؛ مناجات و کلمات قصار
رساله درویشیه؛ در ضرورت سرسپردن به پیر در طریقت عرفانی
رساله فتوتیه؛ در شرح فتوت
رساله ذکریه؛ در تفسیر اذکار
رساله عقل؛ در معنا و فضیلت و مراتب عقل
رساله فقریه؛ درباره اولیا و احوال آنان
اسرار وحی؛ مکالمات پیامبر با خدا در شب معراج
چهل حدیث؛
رساله چهل مقام صوفیه؛
رساله حقیقت ایمان؛ مطالب عرفانی و خداشناسی
رساله‌ موچلکه؛ در توضیح این حدیث که ما من حرف من القرآن الا و له ستون الف فهم
رساله حق الیقین؛ تفسیر آیه لله ملک السماوات و الارض
نوریه؛ در آداب عرفانی
رساله تلقینیه؛ درباره تزکیه نفس
رساله همدانیه؛ توضیح مسائل عرفانی
رساله بهرامشاهیه؛ نصیحت بهرام بدخشانی
رساله عقبات؛ حقیقت ایمان
وجودیه؛ درباره وجود مطلق
چهل اسرار یا غزلیات؛ شامل مجموعه‌ای از غزلیات سید
منهاج العارفین؛ پند نامه

رساله‌های عربی:

اسرار النقطه؛ اسرار حروف
رساله در باب علما دین؛ درباره اقسام علما که اصحاب حدیث، فقها و صوفیه‌اند
رساله صفه الفقراء؛ در شرح فقر
اربعین امیریه؛ چهل حدیث
ذکریه عربیه؛ فضیلت ذکر
رساله انسان الکامل؛ مباحثی در وحدت وجود
اورادیه؛ در بیان فضیلت و لزوم اوراد و اذکار
الموده فی القربی؛ احادیث پیامبر درباره فضیلت اهل بیت
حل الفصوص؛ در شرح فصوص الحکم

بزرگداشت و همایش

به پیشنهاد ایران و تاجیکستان و به مناسبت هفتصدمین سالگرد تولد میر سید علی همدانی، نام وی در تقویم مشاهیر سال ۲۰۱۴-۲۰۱۵ یونسکو ثبت شده است. به همین مناسبت مراسم بزرگداشتی با همت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و کمیسیون ملی یونسکو و همکاری نهادهای فرهنگی دیگر، در سوم آبان ۱۳۹۳ در موزه ملی ایران برگزار شد.

در ۹ مهر و ۱۰ مهر سال ۱۳۹۴ نخستین همایش بین المللی میر سید علی همدانی در شهر همدان و با همت دانشگاه پیام نور و همکاری استانداری و مراکز علمی و پژوهشی متعدد در همدان برگزار خواهد شد.