برای «صمد» در لغت چند معنا بیان شده است: گاهی به معنای قصد کردن آمده و به سرور و مهتری گفته می شود که مردم برای برآورده شدن حاجات او را قصد می‌کنند. معنای دیگر آن نهایت آقایی و بزرگواری است و بر کسی اطلاق می شود که مردم از او اطاعت می کنند. صلابت و استحکام و میان‌پُر در مقابل اجوف نیز از دیگر معانی صمد دانسته شده است (النهایه، ج۴، ص۵۲؛ معجم مقاییس اللغه، ج۳؛ المفردات، ص۲۸۹؛ لسان العرب، ج۸، ص۲۸۰؛ مجمع‌البحرین، ج۱، ص۶۳۵؛ تاج العروس، ج۸، ص۲۹۴؛ ، ص۳۰۹). همه این معانی با تفصیلاتی که اشاره خواهد شد قابل اطلاق بر خدای متعال است.

این واژه در قرآن تنها یک بار به کار رفته است: «اللَّهُ الصَّمَد»(اخلاص:۲) که از اسماء الهی بوده و اسم مفعول، یعنی «مصمود» است (کشاف، ج۴، ص۸۱۸؛ جوامع الجامع، ج۴، ص۵۶۱؛ مفاتیح الغیب، ج۳۲، ص۳۶۲؛ روح البیان، ج۱۰، ص۵۳۸؛ فتح القدیر، ج۵، ص۶۳۳) برخی نیز آن را «صفت مشبهه» دانسته‌اند (شرح الاسماء الحسنی، درود آبادی، ص۱۲۳).

معنای صمدیت الهی

برای این اسم الهی معانی متعددی ذکر شده است، برخی کثرت این معانی را تا ۱۸ معنا دانسته‌اند (التحریر و التنویر، ج۳۰، ص۵۴۰) و برخی برای آن تا ۳۴ معنا برشمرده‌اند (لوامع البینات، ص۳۱۵). اما جامع همه این معانی، معنای بی نیاز مطلق است و سایر معانی یا به این معنا بر می گردند و یا از لوازم آن به شمار می آیند (مفاتیح الغیب، ج۳۲، ص۳۶۳؛ الشافی فی العقائد، ص۱۵۰؛ روح المعانی، ج۱۵، ص۵۱۲؛ التحریر و التنویر، ج۳۰، ص۵۴۰؛ المیزان، ج۲۰، ص۳۸۸؛ تفسیر نمونه، ج۲۷، ص۴۴۰). در ادامه این معانی بیان می شود:

1. بی نیاز مطلق: صمد کسی است که همگان در جمیع نیازهایشان نیازمند اویند، و او مقصود علی الاطلاق و بی نیاز از غیر است. این معنا که جامع همه معانی صمد است با معنای لغوی نیز قرابت داشته و لذا مورد توجه ویژه اندیشمندان اسلامی قرار گرفته است (اسماء و صفات، ص۹۹؛ مجموعه رسائل غزالی، ص۳۳۹؛ جوامع الجامع، ج۴، ص۵۶۱؛ کشاف، ج۴، ص۸۱۸؛ تفسیر ابن عربی، ج۲، ص۴۶۸؛ تفسیر قرطبی، ج۲۱، ص۲۴۵؛ تفسیر بیضاوی، ج۵، ص۳۴۷؛ اللوامع الالهیه، ص۱۶۹؛ اربعه کتب اسماعیلیه، ص۴۵؛ منهج الصادقین، ج۱۰، ص۳۹۷؛ اسرار‌الآیات، ص۳۳؛ المظاهرالالهیه، ص۳۱؛ شرح کتاب الفقه الأکبر، ص۳۰؛ رسائل فیض کاشانی، ج۲، رساله۱، ص۵۸؛ تفسیر شریف لاهیجی، ج۴، ص۸۸۸؛ روح البیان، ج۱۰، ص۵۳۸؛ کنز الدقائق، ج۱۴، ص۵۱۰؛ روح المعانی، ج۱۵، ص۵۱۲؛ فتح القدیر، ج۵، ص۶۳۴؛ المیزان، ج۲۰، ص۳۸۸؛ مجموعه آثار، مرتضی مطهری، ج۴، ۶۹۱). صمدیت به این معنا لازمه وجوب بالذات و من جمیع الجهات است، زیرا واجب الوجود بالذات، در وجود و کمالات وجودی بی نیاز است، و همه موجودات در وجود، و کمالات وجودی خود به او نیازمند می‌باشند.

۲- درون پُر: یکی از معانی لغوی «صمد»، – چنان‌که قبلا اشاره شد- موجود توپر است: «ما لا جوف له». این معنا در تفسیر «صمد» در مورد خدای متعال در روایات به کار رفته است (التوحید، ص۹۳؛ تفسیر طبری، ج۳۰، ص۲۲۲؛ معانی الاخبار، ص۷؛ درالمنثور، ج۶، ص۴۱۰؛ تفسیر صافی، ج۵، ص۳۹۱) برخی گفته‌اند صمدیت به این معنا نسبت به خداوند معنای سلبی دارد (رسائل ابن سینا، ص۳۱۷)، یعنی از خداوند جسم را نفی می‌کند (التوحید و العقیده، ص۱۶۲) یا ماده را که منقسم به اجزاء می‌شود و بطن و جوف دارد نفی می‌کند (هیاکل نور، ص۱۱۰؛ حوار بی الالهیین و المادیین، ص۴۵۶) یا به معنای نفی ماهیت از خداوند است، چرا که هر ماهیتی بطن و جوفی دارد (رسائل ابن سینا، ص۳۱۷) و یا نفی هرگونه حیثیت و اعتبار از ذاتی است که از همه جهات، حق است (قبسات، ص۳۲۹)، یا به معنای نفی انقسام و ترکیب است (المسائل الاربعینیه، ص۱۷) و با نفی این نواقص، روشن می شود که او موجودی است که از هر نظر کامل بوده و هیچ‌گونه امر وجودی از او سلب نمی‌شود پس موجودی صرف و بسیط و فعلیت محض است (شرح قبسات، ص۳۳۶؛ اسرار الحکم، ص۶۱۶؛ شرح چهل حدیث، ص۱۸۵).

برخی جوف را اعم از جسمانی و روحانی معنا کرده‌، و جوف جسمانی را به معنای بطن جسمانی، و جوف روحانی را به معنای محدودیت دانسته و صمدیت را نافی هر دو دانسته‌اند (الفرقان فی تفسیر القرآن، ج۳۰، ص۵۱۸). پس در هر صورت معنا این خواهد بود که او پُر و کامل است و همه چیز دیگر غیر از او از درون خالى و نیازمند به حقیقتى است که درون او را از هستى پُر کند (مجموعه آثار، مرتضی مطهری، ج۲، ص۹۳). این معنا، از لوازم وجوب ذاتى خداوند است (مخزن العرفان، ج۱۵، ص۳۵۴)، پس صمدیت الهی مساوق با وجوب وجود از جمیع جهات است (رسائل ابن سینا، ص۳۱۸؛ قبسات، ص۳۲۹).

برخی بر این عقیده‌اند که «صمدیت الهی» نمی‌تواند به معنای «ما لا جوف له» باشد، چرا که اولا «صمد» به آن معنا از خصوصیات جسم است که در خداوند راه ندارد (الکافی، ج۱، ص۱۲۴؛ متشابه القرآن، ص۷۰۶؛ التبیان، ج۱۰، ص۴۳۱؛ مفاتیح الغیب، رازی، ج۳۲، ص۳۶۲؛ البرهان، ج۵، ص۸۰۱؛ تفسیر شریف لاهیجی، ج۴، ص۸۸۸) و ثانیا مخالف فرمایش خداوند است که می‌فرماید: «لیس کمثله شیء» در حالی که «ما لا جوف له» شامل سنگ و آهن و امثال آن هم می‌شود (التبیان، ج۱۰، ص۴۳۱؛ البرهان، ج۵، ص۸۰۱). اما چنان‌که از مطالب قبل به دست آمد مصداق جسمانی معنای مزبور مقصود نیست، به گفته راغب آنچه که أجوف و میان تهی نیست، دو چیز است: یکی مثل جمادات است که از انسان پست‌تر است، و دیگری اعلای از انسان است که عبارت از خداوند و ملائکه است (المفردات، ص۲۸۹).

۳- مقصود در حوائج: برخی «صمد» را کسی دانسته‌اند که همگان برای برآورده شدن حاجت او را قصد می کنند (التبیان، ج۱۰، ص۴۳۰؛ الاسماء و الصفات، ص۱۰۱؛ متشابه القرآن، ص۷۰۶؛ ولله الأسماء الحسنی، ص۲۰۰؛ مفاتیح الغیب، ج۳۲، ص۳۶۲؛ روح الأرواح، ص۵۰۹؛ البرهان، ج۵، ص۸۰۲؛ تفسیر شبّر، ج۱، ص۵۶۹؛ التحریر و التنویر، ج۳۰، ص۵۴۰؛ الرسائل التوحیدیه، ص۴۳؛). از استناد بی قید و شرط «الصمد» در سوره اخلاص به خداوند، بدست می‌آید که خداوند مقصود علی الاطلاق است و جمیع کائنات و ممکنات به او بازگشت می‌کنند. وجه دخول الف و لام بر آن نیز بیان حصر است، به این معنا که او به تنهایی صمد علی الاطلاق است (روح المعانی، ج۱۵، ص۵۱۲؛ المیزان، ج۲۰، ص۳۸۸) و وجه این‌که به جای «هو الصمد» فرمود: «الله الصمد» آن است که «الصمد» به تنهایی در معرفی خداوند متعال و حصول معرفت کفایت می‌کند، زیرا مقام، مقام معرفی خدا به وسیله صفتی است که خاص خود او باشد، همان‌طور که «الله أحد» در این خصوص کفایت می‌نماید، پس معنا چنین است که معرفت به خدای متعال حاصل می گردد چه از شنیدن جمله «هو الله احد»، و چه از شنیدن «الله الصمد» (المیزان، ج۲۰، ص۳۸۸). از منظری دیگر تکرار لفظ جلاله «الله» در این دو آیه از این باب است که بفهماند «صمدیت» ملاک الوهیت است (تفسیر بیضاوی، ج۵، ص۳۴۷؛ مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، ص۴۳۴؛ روح البیان، ج۱۰، ص۵۳۸؛ فتح القدیر، ج۵، ص۶۳۴؛ روح المعانی،ج۱۵، ص۵۱۳). صمد به معنای مزبور از صفات فعل الهی است، یعنی هر چیزی به سوی او منتهی می‌شود (المیزان، ج۲۰، ص۳۸۸).

در روایات نیز «صمد» به کسی که مقصود همگان است، و همه موجودات برای رفع نیازشان او را قصد می‌کنند تفسیر شده است (الکافی، ج۱، ص۱۲۴؛ التوحید، ص۹۴؛ شرح اصول کافی ملاصدرا، ج۳، ص۱۰۴).

۴- نهایت سیادت و آقایی: تفسیر دیگری که برای صمد ارائه شده است، نهایت سیادت و آقایی است (التبیان، ج۱۰، ص۴۳۰؛ رسائل ابن سینا، ص۳۱۷؛ لوامع البینات، ص۳۱۶؛ تفسیر قرطبی، ج۲۱، ص۲۴۵؛ تفسیر صافی، ج۵، ص۳۹۲؛ روح المعانی، ج۱۵، ص۵۱۱؛ فتح القدیر، ج۵، ص۶۳۴؛ تفسیر نمونه، ج۲۷، ص۴۳۸). در روایات نیز آمده است: «الصمد، الذی قد انتهى سؤدده»: صمد آن است که در منتهای سیادت و آقایی است (‏التوحید، ص۹۰؛ تفسیر طبری، ج۳۰، ص۲۲۳؛ تفسیر قرطبی، ج۲۱، ص۲۴۵). می‌توان «صمد» به این معنا را به بی نیاز مطلق که پیش از این بیان شد بازگرداند، چرا که سیادت بی حد و مرز و نهایت آقایی، مخصوص غنی مطلقی است که دیگران نیازمند او هستند (رسائل فلسفی ملاصدرا، ص۴۴۶). تفسیر «صمد» به انتهای خیریت، که بالاتر از آن نیست (کتب و رسائل، الرسی، ج‏۱، ص: ۳۹۶) نیز به معنای مزبور باز می‌گردد.

برای «صمد» به غیر از معانی چهارگانه فوق، معانی دیگری نیز بیان شده که چون مطابق معنای لغوی آن نیست (البحر المحیط، ج۱۰، ص۵۷۱) باید آنها را از لوازم صمدیت الهی به شمار آورد:

۵- احدیت و واحدیت: بدون شک لازمه صمدیت مطلق، بی نیازی بی قید و شرط است، لذا آنچه که حقیقتا متصف به «صمدیت» می‌شود بسیط است (اللوامع الإلهیه، ص ۱۶۹؛ اسرار الآیات، ص۳۳؛ المظاهرالالهیه، ص۳۱؛ اسرار الحکم، ص۶۱۶). و صمد حقیقی ذاتا و صفتا تعدد بردار نیست (شرح الکافی، ملاصالح مازندرانی، ج۴، ص۳۶) لذا با «أحدیت» تلازم دارد، اما در مورد این که کدامیک دال بر دیگری است، برخی احدیت را مقدم داشته و آن را دال بر صمدیت او می دانند (روح البیان، ۱۰، ص۵۳۸؛ فتح القدیر، ج۵، ص۶۳۴؛التحریر و التنویر، ج۳۰، ص۵۴۰؛) و برخی معتقدند صمدیت خداوند دلیل بر أحدیت اوست (مجموعه رسائل غزالی، ص۳۳۹؛ اسرار الآیات ص۳۳؛ المظاهر الالهیه، ص۳۱)، و برخی نیز هر کدام را دال بر دیگری می‌دانند (تفسیر بیضاوی، ج۵، ص۳۴۷).

صمدیت خداوند می‌تواند دلیل بر واحدیت او نیز باشد، چرا که تا چیزی مرکب نباشد، تعدد بردار نخواهد بود، و ترکب در صمد حقیقی راه ندارد (المظاهر الالهیه، ص۳۱) و همچنین اگر غیر از «الله»، «صمد» دیگری می‌بود، او نیز در حوائج مردم مقصود می‌بود (مجموعه رسائل فلسفی صدر المتألهین، ص۴۳۳) در حالی که گفته شد صمد به معنای مقصود علی الاطلاق است. در روایات نیز از وحدانیت و شریک نداشتن به عنوان ویژگی «صمد» یاد شده است (التوحید، ص۹۰).

۶- عینیت ذات و صفات: موجودات اجوف و تو خالی، توسط وجود و اوصاف، خلأ خویش را پر نموده و مثلا جاهل عالم و عاجز قادر می‌گردد. در این موجودات، صفات غیر از وجود است، اما ذات صمد هرگز از این صفات خالی نبوده تا پر شود، بلکه این صفات را از ابتدا دارا بوده، پس هم وجودش عین ذات اوست، و هم صفاتش عین ذاتش است (مجموعه آثار، مرتضی مطهری، ج۲۸، ص۸۳۵).

۷- سرمدیت: «سرمد» یعنی وجودی است که انقطاع نپذیرفته و اول و آخر نداشته باشد که لازمه آن ثبات است (تفسیر طبری، ج۳۰، ص۲۲۳؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۸۶۱؛ اسفار، ج۳، ص۱۴۴؛ لوامع البینات، ص۳۱۷؛ تفسیر قرطبی، ج۲۱، ص۲۴۵؛ فتح القدیر، ج۵، ص۶۳۴؛ مراح لبید، ج۲، ص۶۷۹؛ تفسیر نمونه، ج۲۷، ص۴۳۸).

۸- بالاترین آمر و ناهی: یکی دیگر از لوازم صمدیت، آمریت الهی است، به گونه ای که فرمان دهنده‌ای بالاتر از او نیست و به هر چه فرمان دهد می شود (روض الجنان، ج۲۰، ص۴۶۸).

۹- شایستگی پرستش: از لوازم دیگر «صمد»، استحقاق و شایستگی پرستش است (التبیان، ج۱۰، ص۴۳۰؛ تفسیر طبری، ج۳۰، ص۲۲۲)، چنان‌که برخی به آن تصریح کرده‌اند (تفسیر بیضاوی، ج۵، ص۳۴۷؛ مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، ص۴۳۴؛ روح البیان، ج۱۰، ص۵۳۸؛ روح المعانی، ج۱۵، ص۵۱۳؛ فتح القدیر، ج۵، ص۶۳۴). زیرا کسی ذاتا لایق پرستش است که در وجود و افعال نیازمند غیر نباشد، پس موجود مقهور ذاتا لایق پرستش نیست (المیزان، ج۱۱، ص۱۷۹).

۱۰- نفی خصوصیات جسمانی: با روشن شدن این که «صمد» بسیط الحقیقه ای است که واجد تمام کمالات و خیرات است، آنچه که نقص و جوف محسوب شود از او نفی خواهد شد (شرح الاسماء الله الحسنی، الإشبیلی، صص۹۸ و۱۰۰)، و طبیعتا مکان‌مند هم نخواهد بود (اللوامع الالهیه، ص۱۶۹). این اوصاف، لوازم صمدیت است که در مقایسه با خویشتن درک می‌کنیم (شرح الاسماء الحسنی، قشیری نیشابوری، ص۳۳۹).

نفی خواب و تغذیه: صمد حقیقی بدون شک کسی است که نمی‌خورد و نمی آشامد و نمی‌خوابد (تفسیر طبری، ج۳۰، صص۲۲۲؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۸۶۱؛ لوامع البینات، ص۳۱۷؛ تفسیر صافی، ج۵، ص۳۹۱؛ مراح لبید، ج۲، ص۶۷۹)

نفی زاد و ولد: او کسی است که نه زاده شده، و نه می‌زاید (سنن ترمذی، ج۵، ص۴۵۱؛ بحارالانوار، ج۹۵، صص۷۷، و ۸۱) که البته مراد از زایش، معنای عام آن یعنی خروج موجودی از موجود دیگر است، لذا اشیاء کثیف و لطیف و همچنین ظهوراتی که در انسان پدید می‌آید و به آنها «بَدَوات» می‌گویند را هم شامل می‌شود (مجموعه آثار، مرتضی مطهری، ج۲۸، ص۸۳۸). امام حسین (ع) در پاسخ به نامه ای در خصوص معنای صمد، فرمودند: « لَمْ‏ یَخْرُجْ‏ مِنْهُ‏ شَیْ‏ءٌ کَثِیفٌ کَالْوَلَدِ وَ سَائِرِ الْأَشْیَاءِ الْکَثِیفَهِ الَّتِی تَخْرُجُ مِنَ الْمَخْلُوقِینَ وَ لَا شَیْ‏ءٌ لَطِیفٌ کَالنَّفْس‏ ِوَ لَا یَتَشَعَّبُ مِنْهُ الْبَدَوَاتُ کَالسِّنَهِ وَ النَّوْمِ وَ الْخَطْرَهِ وَ الْهَمِّ وَ الْحَزَنِ وَ الْبَهْجَهِ وَ الضَّحِکِ وَ الْبُکَاءِ وَ الْخَوْفِ وَ الرَّجَاءِ وَ الرَّغْبَهِ وَ السَّأْمَهِ وَ الْجُوعِ وَ الشِّبَع»‏ (التوحید،ص۹۱). پس لازمه صمدیت خداوند این است که او نه از چیزی است، نه در چیزی، و نه بر چیزی (تفسیر صافی، ج۵، ص۳۹۲؛ شرح الاسماء الحسنی، درود آبادی، ص۱۹۸؛ شرح چهل حدیث، ص۱۸۵؛ مجموعه آثار، مرتضی مطهری، ج۲۸، ص۸۳۸) چون موجودی که صمد و توپر است یعنی در ذاتش هیچ‌گونه خلئی از هستی وجود ندارد. او عالم را ابداع و ایجاد نموده، نه این که از وجود او خارج شده باشد (مجموعه آثار، مرتضی مطهری، ج۲۸، صص۸۳۳ و۸۳۴).

نفی تغیر و حرکت: ثبات و عدم تغیر نیز از لوازم صمد شمرده‌ شده است(مفاتیح الغیب، ج۳۲، ص۳۶۲؛ تفسیر صافی، ج۵، ص۳۹۱)

لوازم دیگری نیز برای صمد بیان شده است، همچون: کسی که به همه چیز آگاه است، آنچه که عیبی در آن نیست، آنچه آفتی بدو نرسد، آنچه که در تمام اوصافش کامل است، آنچه که مخلوقی از کیفیت او آگاه نیست، آنچه که دیدگان او را درک نمی‌کنند، آنچه تحت احاطه زمان و مکان و جهات واقع نمی‌شود، آنچه مانعی در برابر اراده او نیست (لوامع البینات، صص۳۱۶-۳۱۸؛ مفاتیح الغیب، ج۳۲، ص۳۶۲)، یا کسى که داراى غم و اندوه، بهجت و خنده، گریه و خوف، رجاء و رغبت، گرسنگى و سیرى نیست (تفسیر صافی، ج۵، ص۳۹۲).

ویژگی‌های «صمد» در روایات

«صمد» در کلام ترجمان وحی به یگانه‌ای توصیف شده که شریک بردار نیست، دائمی است که زوال پذیر نیست. نه زاییده شده، و نه می‌زاید، زیرا هر آنچه زاده شود، روزی خواهد مُرد، بلند مرتبه‌ای است که در نهایت آقایی است و بطن و جوفی ندارد، و امر کننده و بازدارنده‌ای بالاتر از او نیست (سنن ترمذی، ج۵، ص ۴۵۱؛ التوحید، ص۹۰)، عظیمی است که در عظمتش، حلیمی است که در حلمش، غنی‌ای که در غنایش، جباری است که در جبروتش، و عالم و حکیمی است که در علم و حکمتش کامل است (تفسیر طبری، ج۳۰، ص۲۲۳؛ درالمنثور، ج۶، ص۴۱۵). او غالبی است که هرگز مغلوب نخواهد شد (مفاتیح الغیب، ج۳۲، ص۳۶۳) و هرگز دچار کون و فساد نشده و به تغایر وصف ‌نمی‌شود. حزن و شادی، خنده و گریه، خوف و رجاء، اشتیاق و خستگی، گرسنگی و سیری در او راه ندارد. هرگز نمی‌خورد و نمی‌آشامد و خواب بر او چیره نمی‌شود. حفظ امور بر او دشوار نبوده و چیزی بر او پوشیده نیست. اوست که به قدرت خویش خالق و مبدع همه اشیاء است و همه اشیاء را بدون سابقه آفریده است، پس آنها را به صورت اضداد و اصناف و ازواج قرار داد، و خودش یگانه‌ای است که نه ضدی دارد و نه شکلی، و نه مثل و نظیری. هنگامی که چیزی را اراده کند می گوید: باش، پس موجود می‌شود. همه در حوائج کوچک و بزرگشان او را قصد می‌کنند (التوحید، ص ۹۰ و ۹۱ و ۹۴).

در روایت زیبایی امام صادق(ع) می فرماید: جماعتی از فلسطین خدمت پدرم شرفیاب شدند و در خصوص مسائلی از جمله معانی «الصمد» پرسیدند؛ پدرم فرمود: «الصمد» از پنج حرف تشکیل شده است:

«الف» آن، دلیل بر انّیت و حقیقت اوست؛ چنان که فرمود: «شهد الله انه لا اله الا هو» این، تنبیه و اشاره است به این که او غایب از درک حواس است و حواس، نمی تواند او را درک کند.

«لام» در آن دلالت بر الهیّت و این که او «الله» است دارد. این که الف و لام «الصمد» ادغام شده و در هنگام تلفظ ظاهر نمی شوند، دلیل بر لطافت و مخفی بودن او از حواس دارد و اینکه او به زبان هیچ توصیف کننده و به گوش هیچ شنونده ای در نمی آید؛ او کسی است که خلق، از درک ماهیت و کیفیت او به واسطه حس یا وهم، در تحیر و سرگردانی به سر می برد. و نیز این که الف و لام «الصمد» در نوشتن ظاهر می شود، دلیل بر این است که خداوند، ربوبیتش را در آفرینش مخلوقات و ترکیب کردن ارواح لطیف در جسم های کثیف ظاهر کرد؛ به گونه ای که وقتی بنده به خود می‌نگرد، روحش را نمی بیند.

«صاد» آن دلیل بر این است که حق تعالی صادق است و بندگانش را فراخوانده که راه صدق و راستی را پیروی کنند، و به آن ها با صداقت و راستی به جایگاه صدق وعده داده است.

«میم» در این کلمه دلیل بر مُلک و سلطنت اوست و این که او پادشاه بر حق است. همیشه بوده و خواهد بود و سلطنت و پادشاهی او برطرف نخواهد شد.

«دال» آن نیز دلیل بر دوام ملک و سلطنت و دوام ذات او و این که او بالاتر از عالم کون و فساد است دارد؛ بلکه او به وجود آورنده همه موجودات است و به واسطه عنایت و فیضِ اراده و مشیت و ایجاد و آفرینش او، موجودات آفریده شده اند؛ بعد از بیان این مطالب امام باقر (علیه السلام) فرمود: اگر برای علمی که خداوند متعال به من عطا فرموده، حمل کننده‌ای می‌یافتم، به یقین حقایق توحید و اسلام و دین و شرایع را از اسم صمد منتشر می کردم (التوحید، ص۹۲).

اعتقاد به «صمدیت» الهی موجب آرامش و نشاط در درون انسان شده و او را از یأس و ناامیدی باز می‌دارد، چرا که اگر انسان خداوند را حقیقتا مقصود خود بداند، در حوائج خویش به جای تکیه بر قدرت‌های پوشالی، به او پناه برده، و تنها بر او تکیه می‌کند و می‌داند اوست که خالق و مالک و صاحب اختیار انسان است، و تنها او قادر بر تحقق مراد انسان است، لذا هرگز یأس و ناامیدی در نفس او فائق نخواهد آمد (ولله الأسماء الحسنی، ص۲۰۲).

منابع و مآخذ

اربعه کتب اسماعیلیه، أبوفراس و دیگران، تصحیح شترو طمان‏، نشر التکوین‏، چاپ اول، ۲۰۰۶، دمشق؛ اسرار‌الآیات، ملا صدرا، انجمن حکمت و فلسفه‏، ۱۳۶۰ش، تهران؛ اسرار الحکم، محقق سبزواری، تصحیح کریم فیضى، ‏نشر مطبوعات دینى‏، چاپ اول،۱۳۸۳ ش، قم؛‏ الأسماء و الصفات‏، ابو بکر بیهقى‏، تحقیق عبد الرحمن عمیره‏، نشر دار الجیل‏، چاپ اول، ۱۴۱۷ ق‏، بیروت؛ بدایه المعارف الإلهیه فی شرح عقائد الإمامیه، سید محسن خرازى‏، نشر مؤسسه النشر الإسلامی، چاپ چهارم، ۱۴۱۷ق، قم؛‏ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر‏، تحقیق جمعى از محققان‏، دار‌إحیاء التراث العربی، چاپ دوم‏، ۱۴۰۳ ق‏، بیروت‏؛ بحر المحیط فى التفسیر، ابو حیان محمد بن یوسف اندلسى‏، تحقیق صدقی محمد جمیل، نشر دار الفکر، ۱۴۲۰ ق‏، بیروت‏؛ تاج‌العروس من جواهر القاموس، حسینی زبیدی سید محمد مرتضی، تحقیق عبدالعزیز مطر، دارالهدایه تراث العربی، ۱۳۹۰ ق، بی جا؛ التبیان فی تفسیر القرآن، طوسى محمد بن حسن‏، دار احیاء التراث العربى‏، بیروت‏، بی‌تا؛ التحریر و التنویر، محمد بن طاهر بن عاشور، موسسه التاریخ العربی، بی‌تا، بیروت؛ تفسیر ابن عربی، محیى الدین محمد بن عربی، تحقیق سمیر مصطفى رباب‏، نشر دار احیاء التراث العربى‏، چاپ اول، ۱۴۲۲ق، بیروت؛ تفسیر بیضاوی(أنوار التنزیل و أسرار التأویل)‏، عبدالله بن عمر بیضاوى، تحقیق محمد عبد الرحمن المرعشلى‏، نشر دار احیاء التراث العربى، چاپ اول، ۱۴۱۸ق، بیروت؛‏ تفسیر شریف لاهیجی، شریف لاهیجی محمد بن علی، نشر داد، چاپ اول، ۱۳۷۳ش، تهران، تفسیر الصافی، فیض کاشانى ملا محسن‏، انتشارات الصدر، ۱۴۱۵ق، تهران‏؛ تفسیر القرآن الکریم، سید عبد الله‏ شبّر، نشر دار البلاغه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق، بیروت؛ تفسیر قرطبی(الجامع لأحکام القرآن‏)، محمد بن احمد قرطبى، انتشارات ناصر‌خسرو، چاپ اول،۱۳۶۴ش‏، تهران‏؛ تفسیر طبری(جامع البیان فى تفسیر القرآن‏)، محمد بن جریر طبرى، نشر دار المعرفه‏، چاپ اول‏،۱۴۱۲ ق‏، بیروت‏؛ تفسیرنمونه، مکارم شیرازى ناصر و جمعی از نویسندگان، دار الکتب الإسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ ش‏، تهران‏‏؛ التوحید، محمد بن على بن بابویه، ‏تحقیق هاشم حسینی، نشر جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۹۸ق، قم؛ التوحید و العقیده، محی الدین ابن عربی، تحقیق محمود غراب‏، نشر دار الکتاب العربى، ۱۴۱۴ ق‏، دمشق؛‏ جوامع الجامع، فضل بن حسن طبرسى، ‏نشر دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم‏، چاپ اول، ۱۳۷۷ش، تهران؛ الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، صدرالدین شیرازی، دار احیاء التراث‏، چاپ سوم، ۱۹۸۱م، بیروت، حوار بین الإلهیین و المادیین‏، محمد صادقى‏، نشر دار المرتضی‏، چاپ دوم، ۱۴۰۷ق، بیروت؛ الدرالمنثور فى تفسیر المأثور، جلال الدین‏ سیوطى، نشر کتابخانه آیه الله مرعشى نجفى، ۱۴۰۴ق، قم؛ رسائل، ابن سینا، انتشارات بیدار، ۱۴۰۰ق، قم؛ ‏رسائل، فیض کاشانى‏، نشر مدرسه عالى شهید مطهرى‏، چاپ اول، ۱۳۸۷ش، تهران؛ الرسائل التوحیدیه، محمد حسین طباطبایی، مؤسسه النعمان‏، ۱۴۱۹ق، بیروت؛ روح الارواح فی شرح الاسماء الملک الفتاح، شهاب الدین احمد سمعانی، تصحیح نجیب مایل هروی، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش، تهران؛ روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم‏، آلوسى سید محمود، تحقیق على عبدالبارى عطیه ، دارالکتب العلمیه‏، چاپ اول‏،۱۴۱۵ ق‏، بیروت؛ روح البیان، حقى بروسوى اسماعیل‏، دارالفکر، بی تا، بیروت،؛ روض الجنان و روح الجنان فى تفسیرالقرآن‏، ابوالفتوح رازى، تحقیق محمد جعفر یاحقى و محمد مهدى ناصح، ‏نشر بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى‏، ۱۴۰۸ ق‏، مشهد؛ سنن ترمذی، محمد بن عیسی ترمذی، تحقیق احمد محمد شاکر، دار الاحیاء تراث العربی، بی‌تا، بیروت؛ الشافی فی العقائد و الاخلاق و الاحکام، فیض کاشانی، دار اللوح المحفوظ، چاپ اول، ۱۴۲۵ق، قم؛ شرح الأسماء الحسنى‏، سید حسین همدانى درودآبادى‏، تحقیق محسن بیدار فر، نشر انتشارات بیدار، چاپ دوم، ۱۴۲۶ق، قم؛ شرح الاسماء الحسنی، عبدالکریم نیشابوری قشیری، تحقیق طه عبدالرؤوف سعد و سعد حسن محمد علی، دارالحرم للتراث، چاپ اول، ۱۴۲۲ق، قاهره؛ شرح اسماء الله الحسنی، ابن برجان الإشبیلی، تحقیق احمد فرید المزیدی، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۲۰۱۰م، بیروت؛ شرح اصول کافی، صدرالدین شیرازی، تحقیق محمد خواجوی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى‏، چاپ اول، ۱۳۸۳ش، تهران؛ شرح دعاء جوشن کبیر، ملا هادی سبزواری، تحقیق نجفقلی حبیبی، نشر دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش، تهران؛ شرح چهل حدیث، روح الله موسوی خمینی، موسسه تنظیم و نشر آثار امام(ره)، چاپ بیست و چهارم، ۱۳۸۰ش، تهران؛ شرح قبسات، احمد بن زین العابدین العلوى‏، تحقیق از حامد ناجى اصفهانى‏، نشر موسسه مطالعات اسلامى‏، چاپ اول‏، ۱۳۷۶ش؛ تهران؛ شرح الکافی، ملا صالح مازندرانی؛ تعلیق شعرانی، تصحیح علی اکبر غفاری، نشر دار الکتب الإسلامیه، ۱۳۸۸ق، تهران؛ شرح کتاب الفقه الأکبر، ابو حنیفه- ملا على قارى‏، تعلیق على محمد دندل، نشر دار الکتب العلمیه، چاپ دوم، ۱۴۲۸ق، بیروت؛ فتح القدیر، شوکانى محمد بن على شوکانی،‏، نشر دار الکلم الطیب‏، چاپ اول، ۱۴۱۴ق، بیروت‏؛ الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن‏، محمد صادقى تهرانى، نشر انتشارات فرهنگ اسلامى‏، چاپ دوم، ۱۳۶۵ش، قم؛ فرهنگ فلسفی، جمیل صلیبا، ترجمه منوچهر صانعى دره بیدى‏، انتشارات حکمت، چاپ اول، ۱۳۶۶ش، تهران؛ فرهنگ معارف اسلامی، سید جعفر سجادى‏، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۳ش، تهران؛ قبسات، میر محمد باقر الداماد، تحقیق مهدى محقق، سید على موسوى بهبهانى، ایزوتسو، ابراهیم دیباجى‏، انتشارات دانشگاه تهران‏ چاپ دوم، ۱۳۶۷ش‏، تهران؛ الکافی، محمد بن یعقوب بن اسحاق‏ کلینى، على اکبر غفارىو آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق‏،‏ تهران‏؛ کنز الدقائق و بحر الغرائب‏، محمد بن محمدرضا قمى مشهدى، تحقیق حسین درگاهى، ‏نشر وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۸ش، تهران؛ لسان‌العرب، إبن‌منظور، دار صادر، چاپ اول، بیروت؛ اللوامع الإلهیه فی المباحث الکلامیه، فاضل مقداد، تحقیق قاضى طباطبائى، ‏نشر دفتر تبلیغات اسلامى‏، چاپ دوم، ۱۴۲۲ق، قم؛ لوامع البینات شرح أسماء الله تعالى و الصفات‏، فخر الدین رازى‏، نشر مکتبه الکلیات الأزهریه، ۱۴۰۶ق، قاهره؛ متشابه القرآن، قاضی عبدالجبار، نشر مکتبه دارالتراث‏، بی‌تا، القاهره؛ مجمع البحرین، فخرالدین طریحی، تحقیق سید احمد حسینی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق، قم؛ مجمع البیان فى تفسیر القرآن‏، فضل بن حسن طبرسى‏، انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ ش‏، تهران‏؛ مجموعه رسائل، ابو حامد غزالى‏، نشر دار الفکر، چاپ اول، ۱۴۱۶ق، بیروت؛ مجموعه رسائل فلسفی، صدرالدین شیرازی، تحقیق حامد ناجى اصفهانى، انتشارات حکمت‏، چاپ اول، ۱۳۷۵ش، تهران؛ مجموع کتب و رسائل، قاسم بن إبراهیم رسی، تحقیق مجد الدین مویدى‏، نشر مؤسسه الإمام زید بن علی‏، چاپ اول، ۱۴۲۱ق، صنعاء؛ مجموعه آثار (جلد دوم)، مرتضی مطهری، نشر صدرا، چاپ دهم، ۱۳۸۱ش، تهران؛ مجموعه آثار (جلد چهارم)، مرتضی مطهری، نشر صدرا، چاپ هفتم، ۱۳۸۱ش، تهران؛ مجموعه آثار (جلد بیست و هشتم)، مرتضی مطهری، نشر صدرا، چاپ اول، ۱۳۸۹ش، تهران؛ مخزن العرفان در تفسیر قرآن‏، سیده نصرت امین اصفهانى، نشر نهضت زنان مسلمان‏،۱۳۶۱ش، تهران‏؛ مراح لبید لکشف معنى القرآن المجید، محمد بن عمر نووى جاوى، تحقیق محمد أمین الصناوى‏، نشر دار الکتب العلمیه‏، چاپ اول، ۱۴۱۷ق، بیروت؛ المسائل الأربعینیه، شهید اول‏، تحقیق رسول جعفریان، نشر کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى‏، چاپ اول، ۱۳۷۷ش، قم؛ مفاتیح الغیب‏، فخرالدین رازى، دار احیاء التراث العربى‏، چاپ سوم‏،۱۴۲۰ ق‏، ‏ بیروت؛ المفردات فی غریب القران، راغب اصفهانی، تحقیق محمد خلیل عیتانی، دارالمعرفه، چاپ چهارم،۱۴۲۶ق، بیروت؛ معانی الاخبار، محمد بن علی بن بابویه، على اکبر غفاری، نشر جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۴۰۳ق، قم؛ معجم مقاییس اللغه، احمد بن فارس بن زکریا، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، مکتبه الأعلام الإسلامی، ۱۴۰۴ق، قم؛ منهج الصادقین فى الزام المخالفین‏، ملا فتح الله‏ کاشانى، نشر کتابفروشى محمد حسن علمى، چاپ ۱۳۳۶ش، تهران؛‏ موسوعه کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، محمد علی التهانوی، مکتبه لبنان ناشرون، ۱۹۹۶، چاپ اول، بیروت؛ المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، محمد حسین، انتشارات جامعه‏ مدرسین،‏ چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق، قم؛ النهایه فی غریب الحدیث، ابن اثیر جزری، نشر اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۳۶۷ش، قم؛ هیاکل نور، شهاب الدین سهروردی، تحقیق محمد کریمى زنجانى اصل‏، نشر نقطه‏، چاپ اول، ۱۳۷۹ش، تهران؛ ولله الأسماء الحسنی، یوسف المرعشلی، دارالمعرفه، چاپ اول، ۱۴۲۴ق، بیروت.

مسلم زمانیان